دیپلماسی ایرانی/ متن پیش رو در «دیپلماسی ایرانی» منتشر شده و انتشار آن در آخرین خبر به معنای تاییدش نیست.

همگرایی منطقه‌ای و عضویت ایران در سازمان‌ها و نهاد‌های مهم و تاثیرگذار منطقه‌ای و بین المللی از جمله سازمان همکاری شانگهای نقشی مهم در حفظ و تضمین منافع ملی و حیاتی کشور خواهد داشت که با عضویت رسمی و دائمی ایران در سازمان مذکور در سپتامبر ۲۰۲۲، گامی مهم در تقویت نگاه به شرق و شکل گیری هویت اوراسیایی جمهوری اسلامی برداشته شد که بدون شک در صورت بهره مندی کامل از منافع و مزایای آن توسط ایران که پیش‌تر نیز بدان اشاره شد، منافع ملی بلند مدت متعددی را در حوزه‌های اقتصادی و تجاری، سیاسی، امنیتی، فرهنگی، بهداشتی، زیست محیطی و غیره برای کشورمان در پی خواهد داشت.

تاریخچه شکل‌گیری و معرفی سازمان همکاری شانگهای
در ابتدا باید به ذکر این نکته پرداخت که زمینه شکل‌گیری سازمان همکاری شانگهای بعد از فروپاشی ساختار دو قطبی نظام بین الملل و پایان جنگ سرد به وجود آمد که جلوه ویژه‌ از همگرایی و همکاری در حوزه‌های اقتصادی، سیاسی، امنیتی، فرهنگی و غیره در شرق عالم را به نمایش گذاشت. در سال 1996 بود که رایزنی‌های پنج کشور چین، روسیه، قزاقستان، قرقیزستان و تاجیکستان در شهر شانگهای منجر به انعقاد تفاهم ‌نامه‌ای تحت عنوان تفاهم نامه اعتماد‌سازی در زمینه نیروهای نظامی در مناطق مرزی شد که در ادامه به شانگهای پنج معروف گردید. در سال 2001 نیز پس از عضویت جمهوری ازبکستان به سازمان شانگهای پنج این سازمان به سازمان همکاری شانگهای (Cooperation Organization Shanghai) که شامل کشورهای جمهوری خلق چین، فدراسیون روسیه،جمهوری تاجیکستان، جمهوری قزاقستان و جمهوری قرقیزستان بود به منظور افزایش و تعمیق همکاری های امنیتی در زمینه مبارزه با افراط گرایی، تروریسم و جدایی طلبی تغییر نام داد که در ادامه نیز منشور سازمان همکاری شانگهای در اجلاس سران کشورهای عضو در سال 2002 به امضای اعضای حاضر رسیده و در سپتامبر سال 2003 نیز لازم الاجراء گردید و در همین سال بود که کشورهای عضو تصمیم به انعقاد تفاهم نامه همکاری‌های بلند مدت و 20 ساله اقتصادی و تجاری را امضاء نمودند. در سال 2006 نیز مبارزه با قاچاق بین المللی مواد مخدر به عنوان منبع تامین مالی ترورسیم در راس برنامه‌ریزی این سازمان قرار گرفت. در سال 2004 در ابتدا مغولستان و به دنبال آن در سال 2005 ایران، هند، پاکستان و افغانستان و پس از آن بلاروس به عنوان عضو ناظر به سازمان مذکور ملحق شدند و در 10 ژوئیه 2015، هندوستان و پاکستان با اجرای شرایط عضویت و پیش شرط‌های سازمان به عضویت آن درآمدند. در سپتامبر 2021 نیز در جریان سفر رئیس جمهوری ایران به دوشنبه، پایتخت تاجیکستان، تمامی اعضاء با عضویت جمهوری اسلامی موافقت کرده و دقیقا در یک سال بعد ایران رسما به عضویت دائم سازمان همکاری شانگهای در آمد. شایان ذکر است که همان طور که در اعلامیه بنیاد گذاری این سازمان آمده است، تقویت و پیشبرد حسن همجواری و اعتماد متقابل میان دولت‌های عضو، پیشبرد همکاری‌های متقابل برای تضمین و پیگیری صلح و ثبات در منطقه، همکاری در جهت بنیان گذاشتن نظم نوین سیاسی و اقتصادی بین المللی مبتنی بر عدالت و دموکراسی و توسعه و تعمیق همکاری‌ها در موضوعات اقتصادی و تجاری، سیاسی، انرژی، زیست محیطی و غیره، کشورهای عضو مصمم به توسعه همه جانبه روابط متقابل میان خود هستند. در همین راستا نهادهای اقتصادی مهمی در سازمان همکاری شانگهای شکل گرفته یا برنامه ایجاد آن به جد توسط اعضاء دنبال می‌شود که برخی از مهمترین آنها شامل کنسرسیوم بین بانکی و بانک توسعه سازمان همکاری شانگهای، شورای کسب و کار و کلاب انرژی میان اعضاء بوده که برنامه‌های دیگری از جمله همکاری ویژه در حوزه استارتاپ‌ها، توسعه و تقویت کریدورهای حمل و نقلی، توسعه کمربند سبز سازمان، توسعه مشارکت ها در بخش کشاورزی، تقویت پارک‌های فناوری، کارگروه ویژه فقر زدایی، جریان آزاد سرمایه، نیروی کار و کالا و رساندن سطح همکاری‌های امنیتی، اقتصادی، تجاری، سیاسی، فرهنگی و زیست محیطی با بالاترین سطح ممکن میان اعضاء به جد در دستور کار این سازمان بین دولتی قرار دارد.

2- اهمیت و جایگاه سازمان همکاری شانگهای:
جهانی شدن سبب شده است تا اهمیت سازمان‌ها و ائتلاف‌های بین المللی از جایگاه ویژه‌ای در نظام بین الملل برخوردار شوند و از اواخر قرن بیستم نیز اهمیت سازمان‌های بین المللی بیش از پیش شد. نهاد‌گرایان و سازه‌انگاران سازمان‌ها و نهاد‌های بین المللی را بازیگران مهم در عرصه بین الملل قلمداد کرده و اهمیت وافری برای آن در نظر می‌گیرند. باید خاطر نشان کرد که اهمیت شرق در نظام و روابط بین الملل در حال افزایش است که در این بین سازمان همکاری شانگهای با عدم عضویت ایالات متحده آمریکا در آن اهمیت و جایگاه بارزی داشته و به عنوان چالشی در برابر نظام تک قطبی و یکجانبه گرایی قلمداد می‌شود. سازمان همکاری شانگهای با در بر گرفتن بیش از یک سوم جمعیت جهان و حدود 60 درصد از پهنه جغرافیایی منطقه راهبردی اوراسیا و مجاورت با اروپا، برخورداری از موقعیت ژئوپولیتیکی هارتلندی، حضور سه حوزه تمدنی اسلام، بودایی و ارتدوکس در خود، حضور قدرت‌های بزرگ و نوظهور اقتصادی جهان از جمله چین، روسیه و هند، در اختیار داشتن بخش قابل توجه‌ای از ذخایر انرژی دنیا توسط برخی از اعضا این سازمان، حضور چهار قدرت هسته‌ای روسیه، چین، هند و پاکستان و دو عضو دائم شورای امنیت (چین و روسیه) و ظرفیت و جایگاه این سازمان و اعضای آن در تهیه و تولید غلات و مواد غذایی جهان با توجه به تشدید خشکسالی جهانی و جنگ روسیه و اوکراین (به عنوان دو تولید کننده بخش اعظمی از غلات جهان) به عنوان بزرگترین سازمان منطقه‌ای و بین دولتی جهان شناخته شده که بدان جایگاه ویژه‌ای در عرصه نظام بین المل و اقتصاد سیاسی بین الملل بخشیده است. در ادامه نیز باید گفت که همان طور که در اهداف اعلامی سازمان همکاری شانگهای آمده این سازمان نقش ویژه‌ای در مبارزه به تروریسم، افراط گرایی و تقویت امنیت منطقه‌ای و بین المللی داشته و از ظرفیت بالایی در تضعیف یکجانبه گرایی و برجسته سازی جایگاه شرق در مقابل غرب و انتقال قدرت از غرب به شرق خواهد داشت که بر نقش و اهمیت جهانی آن افزوده است.

3- بررسی جایگاه و نقش سازمان همکاری شانگهای در تامین منافع ملی جمهوری اسلامی و تحقق سند افق چشم انداز 1404:
در ابتدا لازم به ذکر است که منافع منتج از عضویت دائم جمهوری اسلامی ایران در سازمان همکاری شانگهای متقابل است که بدان می‌پردازیم. امکان انتقال انرژی و کالا و دسترسی آسان اعضای سازمان همکاری شانگهای به منطقه ژئوپولیتیکی خاورمیانه و خلیج فارس و بنادر و تنگه‌های راهبردی آن، ورود به جهان اسلام، امکان دسترسی به مناطق آسیای مرکزی و قفقاز و حتی اروپا از طریق ایران، بهره مندی از ذخایر عظیم نفت و گاز ایران (با توجه به نیاز روز افزون اقتصادهای نو ظهوری نظیر چین و هند به انرژی)، افزایش اقتدار نظامی و بازدارندگی سازمان با عضویت جمهوری اسلامی ایران به عنوان قدرتی برتر در عرصه پهپادی و موشک‌های باستیک و نقطه زن و بهره‌مندی از نقش و جایگاه ایران در حل مناقشات منطقه‌ای از جمله منافع پیوستن ایران برای سازمان بین دولی مذکور است. البته در ادامه نیز به مهمترین منافع حاصل از عضویت رسمی ایران در سازمان همکاری شانگهای اشاره خواهیم داشت:

منافع اقتصادی:
1- امکان سرمایه گذاری بیش از پیش اعضای سازمان در بخش صنعت، گردشگری، کشاورزی، انرژی و بنادر ایران 
2- عضویت بزرگترین مصرف‌کنندگان انرژی جهان در سازمان همکاری شانگهای و عضویت دائم ایران به عنوان یکی از بزرگترین تولید‌کنندگان نفت و گاز، امکان مکمل بودن یکدیگر را فراهم نموده و فرصت تضمین صادرات انرژی جمهوری اسلامی را فراهم خواهد آورد. از جمله امکان انتقال گاز ایران از طریق پاکستان به هند، صادرات بیش از پیش نفت به چین و غیره
3- کاهش تاثیر تحریم‌های اقتصادی غرب بر اقتصاد داخلی و دست یابی ایران به بازار بزرگ مصرفی کشورهای عضوء
4- حذف دلار از مبادلات فی ما بین اعضاء
5- حذف تعرفه‌های صادرات و واردات و حضور فعال در رژیم تجاری منطقه و سرعت بخشیدن و کاهش هزینه‌های حمل و نقل  انواع کالا و خدمات
6- امکان تبدیل ایران به حلقه وصل روسیه و هند به عنوان دو اقتصاد بزرگ و نوظهور جهان
7- نقش و ظرفیت ژئوپلیتیکی ایران در اجرای کریدور شمال به جنوب و شرق به غرب و تبدیل به محور ترانزیت کالا
8- با توجه با ظرفیت بالای اعضای سازمان در تهیه غلات و مواد غذایی، امنیت غذایی اعضاء حفظ خواهد شد
9- مبادله بیش از پیش گردشگر و توسعه صنعت گردشگری
10- انتقال فی ما بین نیروی انسانی متخصص و ماهر به منظور بهره مندی از دانش و تجربیات آنان

منافع سیاسی و امنیتی:
1- به دلیل پیوندهای امنیتی میان اعضا و طرح امنیت دسته جمعی، تهدید ناتو و ایالات متحده آمریکا برای ایران و دیگر اعضاء کمرنگ‌تر خواهد شد و زمینه برای تقویت ائتلاف‌های سیاسی نیز به وجود آمده و در نتیجه امکان تحکیم بیش از پیش ائتلاف سیاسی و امنیتی روسیه،چین و ایران در برابر آمریکا و افزایش ضریب بازدارندگی نیز رقم خواهد خورد.
2- امکان بهره‌مندی از حق رای وتو روسیه و چین به عنوان دو عضوء دائم شورای امنیت در پرونده هسته‌ای و دیگر موضوعات
3- نقش ویژه سازمان در کنترل و مبارزه با افراط گرایی، تروریسم، تجزیه طلبی، قاچاق مواد مخدر و تقویت امنیت منطقه‌ای و بین المللی با مشارکت موثر ایران

منافع فرهنگی:

1- خنثی سازی تبلیغات رسانه‌های غربی علیه ایران و ارائه تصویری دوستانه و روشن از جمهوری اسلامی در عرصه تعاملات منطقه‌ای و بین المللی
2- امکان گفت‌وگوهای تمدنی میان دین اسلام، آئین بودائیسم، مسیحیت و غیره
3- شناساندن و تبلیغ اسلام در میان کشورهای عضوء
4- امکان توسعه همکاری‌های علمی، فناورانه و دانشگاهی فی ما بین کشورهای عضوء
5- تعامل ویژه فرهنگی و زبانی میان کشورهای فارسی زبان ایران، تاجیکستان و افغانستان (در صورت عضویت)

در پایان نیز باید خاطرنشان کرد همگرایی منطقه‌ای و عضویت ایران در سازمان‌ها و نهاد‌های مهم و تاثیرگذار منطقه‌ای و بین المللی از جمله سازمان همکاری شانگهای نقشی مهم در حفظ و تضمین منافع ملی و حیاتی کشور خواهد داشت که با عضویت رسمی و دائمی ایران در سازمان مذکور در سپتامبر 2022، گامی مهم در تقویت نگاه به شرق و شکل گیری هویت اوراسیایی جمهوری اسلامی برداشته شد که بدون شک در صورت بهره مندی کامل از منافع و مزایای آن توسط ایران که پیش‌تر نیز بدان اشاره شد، منافع ملی بلند مدت متعددی را در حوزه‌های اقتصادی و تجاری، سیاسی، امنیتی، فرهنگی، بهداشتی، زیست محیطی و غیره برای کشورمان در پی خواهد داشت که علاوه بر توسعه کشور و رشد امنیت، ثروت و رفاه ملی، نقش مهم و انکار نشدنی در کاهش تاثیر تحریم‌های یکجانبه، تلاش برای انزوای ایران، بالا بردن تراز و شاخص‌های قدرت اقتصادی، سیاسی و امنیتی کشور در مقایسه با دیگر قدرت‌های رقیب و در نتیجه پیگیری بیش از پیش منافع ملی و حیاتی و تبدیل جمهوری اسلامی به قدرت اول اقتصادی، سیاسی و امنیتی منطقه و تحقق سند چشم انداز بیست ساله در افق 1404 را به دنبال خواهد داشت.