هم میهن/متن پیش رو در هم میهن منتشر شده و انتشار آن در آخرین خبر به معنای تاییدش نیست

یاسمین فاروق| در تاریخ 10 مارس، عربستان سعودی، ایران و چین با صدور بیانیه ‏ای مشترک از توافق برای ازسرگیری روابط دیپلماتیک بین ریاض و تهران خبر دادند. پس از هفت سال خصومت نظامی و دیپلماتیک، دو قدرت خلیج‌فارس توافق کردند تا براساس مجموعه‏ای از قوانین بین‏ المللی و دو قرارداد دوجانبه امضا شده در سال‏های 1998 و 2001، برای حل اختلافات خود تلاش کنند. توافق امسال پس از پنج روز مذاکرات جامع و فشرده در پکن و دو سال مذاکرات پشت درهای بسته عربستان و ایران در عراق و عمان به‌دست آمد. بیشتر تحلیل‏ها بر نقش رو به رشد چین در خاورمیانه در بحبوحه رقابت قدرت جهانی متمرکز شده است. اما انگیزه‏های سعودی فراتر از محافظت در برابر خروج ایالات‌متحده از منطقه یا ایجاد تعادل بین یک قدرت بزرگ در برابر قدرت دیگر است.
هم ماهیت و هم فرآیند این توافق، یک مطالعه موردی از درک مشترک چین و عربستان سعودی از نظم بین‏ المللی مبتنی بر قوانین و امنیت بین‏المللی است. این توافق بر سر اصول حل تعارض بین دو کشور است، نه توافقی بر سر راه‌حل‏هایی که باید به دست آید. این سند، تعهد مکرر عربستان و چین به هنجارهایی مانند عدم مداخله در امور داخلی کشورها را که از سال 2006 ستون‏های ثابت مشارکت چین و عربستان بوده‏ اند، تکرار می‏کند.
میانجیگری چین همچنین به حل اختلاف طولانی‌مدت بین عربستان سعودی و ایران بر سر درگیری در یمن کمک کرد. مواضع اولیه ریاض شامل پیش‏شرط‏هایی از جمله «سپردن یمن به یمنی‏ها» از سوی تهران بود، زیرا عربستان سعودی حمایت ایران از حوثی‏ها را مانع اصلی در برابر هرگونه تنش‌زدایی می‏دانست. اما در طول دو سال گذشته، موضع عربستان تغییر کرده است و چین به میانجی‏گری مصالحه‏ای کمک کرد که طی آن ریاض با درخواست تهران برای اعلام احیای روابط دیپلماتیک قبل از توقف حمایت ایران از حوثی‏ها موافقت کرد.
بیانیه سه‌جانبه علنی فاقد هرگونه موضع ایران در مورد یمن است، اما لحن و گزارش‏های مطبوعاتی پیاپی آن تأیید می‏کند که میانجی‏گری چین در نهایت طرف‏ها را به توافقی رساند، که به آنها یک مهلت دوماهه برای نشان دادن حسن‌نیت قبل از شروع احیای روابط دیپلماتیک ارائه می‏کند. عربستان سعودی نمی‏تواند نقش سازنده ایران را تضمین کند، اما روی چین حساب باز می‏کند. عربستان سعودی همچنین روی منافع چین در موفقیت اولین آزمون رهبری دیپلماتیک پکن در منطقه شرط‌بندی کرده است. علاوه بر این، بیانیه‏های عربستان، تعهدات ایران براساس این توافق را به‌عنوان قول تهران به چین تصویر می‏کند. یک مقام سعودی که نامش فاش نشده، نقش چین را به‌عنوان یکی از دشوارترین مسائل برای حل‌وفصل در جریان مذاکرات فهرست کرده است. برخلاف میانجی‏ های قبلی (عمان و عراق)، چین اهرمی برای تضمین احترام ایران به تعاملاتش در این فرآیند سه‏جانبه، حداقل از دیدگاه عربستان، دارد. پکن قبلاً با حضور مقامات بلندپایه امنیتی ایران در مذاکرات، نه دیپلمات‏های ایرانی، که عربستان سعودی آنها را فاقد توانایی کنترل رفتار ایران در منطقه می‏داند، ریاض را خشنود کرده است. ریاض به‌طور سنتی فاقد ابزارهای دیپلماتیک اجبارآمیز و بازدارندگی نظامی برای تحت فشار قرار دادن عوامل امنیتی و نظامی در داخل ایران، برای سازش بوده است. میانجیگری چین ممکن است این ضعف را جبران کند، اما اگر تهران تعهدات خود را نقض کند، پکن را نیز در کانون توجه قرار می‏دهد.
آخرین تجارب شکست‌خورده شامل رویکرد سعودی از جمله تکیه بر قدرت‏های غربی و منطقه‏ای برای تحت فشار قرار دادن ایران برای سازش بوده است. چین برای اولین بار نقش «حامی و میزبان» را بازی می‏کند و از شک و تردید ریاض بهره می‏برد. چین، اولین قدرت جهانی است که از اهرم فشار خود با ایران برای رسیدگی به درخواست‏های عربستان در مورد سیاست منطقه‏ای تهران استفاده می‏کند، بدون اینکه علناً آنها را به‌عنوان ابتکارات امنیتی چین یا توافق هسته‏ای معرفی کند.
دو جنبه منفی در انتخاب پکن برای برجسته کردن مالکیت منطقه‌ای این توافق وجود دارد. اول، چین خود را به‌عنوان «دوست قابل اعتماد دو کشور» معرفی کرد و خود را در فاصله برابر از هر دو نگه داشت. این موضعی است که عربستان سعودی لزوماً طرفدار آن نیست، حتی اگر از اهرم فشار چین بر ایران منتفع شود. ثانیاً، چین همچنین با وجود تکرار این وعده که «به نقش سازنده خود ادامه خواهد داد» فاصله‌گذاری خود با نتیجه نهایی توافق نشان می‏دهد. اولویت‏های چین در خاورمیانه عمدتاً اقتصادی هستند و امنیت تابعی از آنهاست.

چشم‌انداز عربستان سعودی 2030
تنش‌زدایی عربستان سعودی با ایران بخشی از تمرکز سیاست بزرگ سعودی بر حمایت از طرح توسعه اجتماعی-اقتصادی آن است که به‌عنوان چشم‌انداز 2030 شناخته می‏شود. سعودی میلیاردها دلار برای اجرای این طرح سرمایه‌گذاری کرده و تنش با ایران از سرمایه ‏گذاری خارجی بسیار مورد نیاز جلوگیری می‏کند و رویای عربستان برای تبدیل شدن به یک قطب منطقه‏ای و جهانی به‏ویژه برای رایانش ابری، لجستیک، تجارت و صنعت را از بین می‏برد.
میانجیگری چین در زمانی انجام شد که توازن قدرت دیپلماتیک و اقتصادی منطقه‌ای به سمت عربستان سعودی متمایل شده است. قیمت بالای نفت به سعودی اجازه می‏دهد تا برنامه‏های توسعه اقتصادی خود را پیش ببرد و بر دیپلماسی اقتصادی «اول عربستان سعودی» برای بازیابی نفوذ منطقه‏ای و بین‏المللی تاکید می‏کند. رهبری عربستان سعودی از سال 2018 با اصلاح روند سیاست‏گذاری خارجی، پایان دادن به تقابل‏های دیپلماتیک و بهبود وجهه بین‏ المللی در مورد نقش عربستان در جنگ یمن، برای تحکیم جایگاه بین‏ المللی این کشور تلاش کرده است. ایالات متحده در حال حرکت برای کاهش ضعف دفاعی عربستان سعودی در برابر ایران و شبه‏نظامیان آن است. اسرائیل بالفعل به یک شریک امنیتی در سنتکام تبدیل شده است و اشتیاق آن برای عادی‌سازی روابط با عربستان سعودی تهدیدی برای ایران است. نکته مهم، گزارش‏های مربوط به پوشش عربستان سعودی از ناآرامی‏های داخلی ایران و سرمایه‏گذاری خصوصی آشکار آن در رسانه‏ های اپوزیسیون ایران، برگ برنده قدرتمندی را در اختیار سعودی قرار داد.
در سوی دیگر خلیج‌فارس، ایران هم تحت فشار اعتراضات داخلی و هم تحریم‏های اقتصادی بین‌المللی و انزوای دیپلماتیک است. این عوامل نیاز ایران به حمایت اقتصادی را نه‌تنها از سوی چین بلکه از سوی همسایگان ثروتمندش به رهبری عربستان سعودی افزایش می‏دهد. اگرچه ممکن است این وضعیت برای ریاض ایده‌آل به نظر برسد، اما اینطور نیست.
کارنگی در ادامه مدعی شد که ایران سابقه حمله به همسایگان خود را در زمانی که ثبات کشور در خطر است، دارد. به‌عنوان مثال می‏توان به حملات 1996 برج «خبر» و حملات 2019 به زیرساخت‏های نفتی اشاره کرد که منجر به گزارش‏هایی درباره «حمله قریب‏الوقوع ایران» در پی تهدیدات عربستان سعودی در بحبوحه اعتراضات ایران در نوامبر گذشته شد. تهران همچنین به دستیابی به اورانیوم غنی‏شده با درجه تسلیحات نزدیک‏تر است، که احتمالاً بازدارندگی ایران را به سطح جدیدی افزایش می‏دهد و اقدامات جدید را علیه ریاض آغاز می‏کند. چین ممکن است از لحاظ اقتصادی و دیپلماتیک از تنش‌زدایی بین ایران و عربستان سعودی حمایت کند، اما این لزوماً به این معنا نیست که اگر تهران تصمیم به نقض آن بگیرد، پکن مداخله خواهد کرد.

نتیجه‌گیری
این توافق تفاوت بین روابط عربستان سعودی با چین و مشارکت آن با روسیه را برجسته می‏کند. وقتی صحبت از سیاست خارجی به میان می‏آید، مهم‏ترین توافق بین روسیه و عربستان سعودی، توافق اوپک‌پلاس است. در واقع، توافق روسیه برای فروش تجهیزات نظامی پیشرفته و قابلیت‏های جنگ سایبری ایران در ازای پهپادهای ایران که در اوکراین از آنها استفاده کرده است، تهدیدی مستقیم برای امنیت عربستان سعودی است. توافق 10 مارس به عربستان سعودی در دور کردن چین از محور بالقوه روسیه-ایران-چین که ممکن بود اقدامات تهاجمی ایران در منطقه را تقویت کند و قدرت بیشتری برای فرار از تحریم‏های آمریکا و تصاحب سهم بازار نفت سعودی در چین بدهد، سهمی می‏دهد.
رقابت بین ایالات متحده و چین، دوری غرب از روسیه و ایران به دلیل جنگ در اوکراین، و مرگ توافق هسته‌ای ایران، این سه کشور را به هم نزدیکتر می‏کند. این توافق را باید تلاش عربستان برای محافظت از خود در برابر گرفتار شدن در میانه تنش‏های غرب با ایران، روسیه و چین دانست. در نهایت، موضع اساسی عربستان این است که ایران هیچ نقشی در جهان عرب نباید داشته باشد. این عاملی برای تقویت همکاری ریاض با ایالات متحده و قدرت‏های غربی برای حرکت از دفاع به بازدارندگی در برابر ایران باقی خواهد ماند. در حال حاضر، عربستان سعودی تصمیم دارد با یک عمل‏گرایی در برابر ایران برخورد کند. اساساً، «ما نمی‏توانیم از شر آنها خلاص شویم، و آنها نمی‏توانند از شر ما خلاص شوند.» براساس این منطق، عربستان سعودی بر همزیستی در خلیج‌فارس و ترکیبی از رقابت و مهار در سوریه و عراق چشم دوخته است.
پایان درگیری با ایران آسان نخواهد بود، حتی اگر دو کشور به قوانینی که در پکن بر سر آن توافق کردند، احترام بگذارند. ریاض باید پیوند پیچیده بین انتظارات ایران برای سود اقتصادی ناشی از تنش‌زدایی با عربستان سعودی و تشدید تحریم‏های تحت رهبری ایالات‌متحده بر همکاری اقتصادی با ایران را مدیریت کند. ریاض همچنین نیاز به کاهش احتمال سرایت جنگ در سایه اسرائیل با ایران و کاهش تاثیرپذیری از روابط رقابتی ایران با امارات متحده عربی و اقدامات نیروهای نظامی ایران و شبه‌نظامیان آنها در سراسر منطقه دارد. در حال حاضر، به نظر می‏رسد که هر دو دولت در ریاض و تهران عزم این را دارند که به یکدیگر نزدیک‏تر شوند.