هم میهن/متن پیش رو در «هم میهن» منتشر شده و انتشارش در «آخرین خبر» به معنای تایید آن نیست

عباس ملکی استاد انرژی دانشگاه صنعتی شریف در گفت‌وگو با «هم‌میهن» پاسخ می‌دهد
‌خطر چین برای آینده صادرات نفت ایران جدی است؟
 
شکوفه حبیب زاده| صنعت انرژی در جهان با تحولاتی روبه‌رو شده است. برخی کارشناسان شناخته‌شده در عرصه انرژی بر این باورند که تغییرات در صحنه انرژی در جهان می‌تواند منجر به تغییرات ژئوپلیتیکی نیز شود و قدرت را در جهان جابه‌جا کند. این ادعا در مورد استفاده از روش‌های نوین تولید نفت شیل و کاهش هزینه‌های آن ازسوی دانیل یرگین، کارشناس برجسته حوزه انرژی مطرح شد. براساس آنچه او در این کتاب ارائه می‌کند به‌زودی نقش خاورمیانه در عرصه انرژی تضعیف شده و رقابت جدی بین آمریکا و چین برای تولید نفت شیل با روش فراکینگ آغاز می‌شود. در این میان این نگرانی وجود دارد که ایران پس از تحریم، اگر بخواهد برای فروش نفت متعارف خود اقدام کند، با چه شرایطی روبه‌رو خواهد شد؟ آیا هنوز چین مشتری اصلی ایران باقی خواهد ماند؟ عباس ملکی، استاد انرژی دانشگاه صنعتی شریف در گفت‌وگو با «هم‌میهن» بر این باور است که هنوز زمان برای رقابت نفت شیل با انرژی‌های متعارف به آنجایی نرسیده که دست بالا با نفت شیل باشد. برعکس، او معتقد است که کاهش هزینه انرژی‌های پاک ازجمله انرژی‌های خورشیدی و بادی نسبت به تولید نفت شیل، امتیاز آنها را در این نفت غیرمتعارف افزایش خواهد داد. در این صورت شاید نگرانی برای صادرات نفت ایران پس از تحریم، می‌تواند از ناحیه نفت شیل، کمتر در معرض تهدید قرار گیرد.

‌ بهره‌گیری از نفت شیل نسبت به گذشته با تفاوت‌های جدی همراه شده است. تغییراتی که به گفته دانیل یرگین، یکی از برجسته‌ترین کارشناسان حوزه نفت، می‌تواند سازوکار قدرت در حوزه انرژی را تغییر دهد. تغییرات را چطور ارزیابی می‌کنید؟
در صنایع نفت و گاز از سال 1850میلادی به بعد به‌ویژه مسئله اکتشاف، استخراج، انتقال و فرآورش، با تحولات و تکامل تکنولوژی و فناوری‌های مختلف روبه‌رو بودیم. در همه سال‌ها به‌صورت مداوم اما به تدریج، روش‌های پربازده‌تر با بهره‌وری بیشتر مدنظر قرار گرفته است. از دوره‌ای به بعد، به دلیل پیشرفت انسان در دو مسئله جمع‌آوری اطلاعات و دیجیتالی و کمّی‌شدن همه چیز، در همه عرصه‌ها با پیشرفت قابل‌توجهی روبه‌رو شدیم که ترجمان آن در صنعت نفت و گاز، با روش فراکینگ شناخته می‌شود. این روش، روشی است که به کمک آن می‌توانید به وسیله آب، گاز، هوا یا مواد شیمیایی یعنی از روش معدنی و با فشار زیاد، ذرات ریز را به سمت عمق زمین سرازیر کنید و می‌توانید نفت‌های کاملاً مجزا و گسسته در نقاط مختلف، در سوراخ‌ها و نقاط پرحجم سنگ‌های رسوبی در عمق زیاد زمین را جدا کرده و به سمت سطح زمین هدایت کنید. فراکینگ با کمک فشار یکی از عواملی که اشاره کردم، می‌تواند قطرات خیلی میکرونی نفت را از سنگ جدا کند. همچنین فناوری مربوط به چاه‌های افقی نیز به کمک فراکینگ آمد. در گذشته چاه از بالا به پایین به‌طور عمودی به سمت مرکز حفاری می‌شد، اما اکنون می‌توانیم در خشکی، چاه را حفر کنیم و در اعماق پنج تا 10 هزار متر زیر زمین به سمت زیر دریا و اقیانوس به‌صورت افقی حفاری کنیم. مجموع این دو، نفت غیرمتعارف یا شیل را به ما می‌دهد که برخلاف نفت متعارف که بیشتر در کشورهای جهان سوم و به‌خصوص در خاورمیانه بوده، در سراسر دنیا وجود دارد. در این بین نفت شیل در آمریکا و چین بیش از سایر کشورها در دسترس است، اما آمریکا از آنجاکه در عرصه فناوری پیشتاز بود، سریع‌تر توانست به ثروت از این ناحیه دست یابد.

‌ با توجه به این تغییرات، بزرگ‌ترین خریدار نفت ما چین است و اکنون تمرکز خود را بر استخراج نفت شیل در کشور خود گذاشته است. به نظرتان چه اتفاقی برای آینده صادرات نفت ایران رخ خواهد داد؟
به نظرم به دلایل مختلف اتفاق خاصی نخواهد افتاد. نکته اول اینکه، چینی‌ها هنوز تکنولوژی فراکینگ را ندارند و در این قضیه همچنان وابسته به آمریکا هستند. بنابراین حداقل تا 2030 چین همچنان بزرگ‌ترین واردکننده نفت خام جهان خواهد بود. نکته دوم، هزینه‌های بالای استخراج نفت شیل است. هزینه استخراج یک بشکه نفت شیل به روش فراکینگ، حدود 10 برابر هزینه تولید یک بشکه نفت در خاورمیانه است. یعنی اگر در خاورمیانه تولید نفت حدود هفت دلار باشد، تولید شیل آمریکا حدود 60 دلار است. هزینه‌ها خیلی متفاوتی است که باید در نظر گرفت.

‌ برخی کارشناسان می‌گویند با کمک فناوری‌های نوین، هزینه استخراج شیل کاهش پیدا کرده و گفته می‌شود تقریباً به نصف هزینه رسیده است. ازطرفی گفته می‌شود چین هم به این فناوری دست پیدا کرده و می‌تواند خودش این کار را انجام دهد. آیا این ادعا صحت دارد؟
هزینه‌ها کاهش پیدا کرده اما در نفت شیل خیلی‌ کمتر از هزینه‌هایی که در انرژی‌های پاک مثل انرژی خورشیدی کاهش یافته، هزینه‌ها کم شده است. هزینه انرژی خورشیدی هر سال تقریبا نصف می‌شود که به نام قانون مور (Moore’s Law) معروف است، اما در مورد نفت شیل به نظرم هزینه‌ها نه‌تنها کاهش نداشته بلکه افزایش هم داشته است. چین هم تکنولوژی را به دست نیاورده و هزینه‌هایش بیشتر شده است. دلیل سومی که ایران نباید نگران صادرات نفت خود به چین بوده و به فکر تولید بیشتر باشد، این است که با تولید نفت شیل به مقیاس وسیعی آلودگی محیط زیستی ایجاد می‌شود. هر چاه نفت شیل حدود یک‌صدم چاه نفتی متعارف، ذخایر نفتی دارد. در عربستان سعودی یک حوزه نفتی به نام «قوار» داریم که در زمان سقف تولیدش 5/1میلیون بشکه نفت داشت و الان که در دوره پیری است، تولید نفت آن به 500 هزار بشکه کاهش یافته است. یک چاه نفتی شیل ممکن است در روز، پنج بشکه نفت تولید کند؛ در واقع تولید پنج بشکه نفت شیل در برابر تولید یک‌ونیم میلیون بشکه نفت از چاه‌های متعارف! همین دلیل هزینه‌ها را افزایش می‌دهد. نکته آخر اینکه کشورها و دولت‌ها و حاکمیت‌ها به‌شدت به این موضوع حساس شده‌اند. وقتی می‌خواهید نفت یا گاز شیل تولید کنید، مقدار وسیعی از آب و سرزمین را آلوده می‌کنید. آب زیادی باید استفاده شود. شن‌های آلوده به نفت را باید بالا آورده و پاک کنید. اینها باعث شده در اکثر کشورها قواعد سختی درباره تولید نفت شیل بنا شود.

‌ با تحریم‌هایی که بر ایران اعمال شده، ما جذب سرمایه برای تولید بیشتر نداشتیم و خریدارهایمان ازسوی رقبا ربوده شده و حالا به تعداد محدود و خاصی متمرکز شده‌اند. در مقابل سایر کشورها به سمت انرژی‌ها با فناوری‌های نوین روی آورده‌اند. با توجه به روندی که در گذار انرژی و حرکت به سمت انرژی‌های نوین وجود دارد، برآوردتان از وضعیت ایران فردا چیست؟
ما در بخش مدیریت منابع انرژی، ضعف داریم که نفت داشته باشیم یا نه، شیل باشد یا نه و انرژی‌های پاک گسترش پیدا کنند یا نه، این ضعف‌ها وجود دارند و باید در این زمینه هم فکر عاجل شود. اما به صورت کلی به نظرم نفت و گاز ایران کالاهایی هستند که تقاضا برایشان همچنان وجود دارد. بین سال‌های 2015 تا 2020 زمانی بود که به گاز طبیعی و نفت خام نیاز کمتری حس می‌شد و به همین دلیل بخش‌های مالی و شرکت‌های سرمایه‌گذاری و بانک‌ها توسط دولت‌ها از اینکه در نفت و گاز و پروژه‌های جدید سرمایه‌گذاری کنند منع شدند اما دو عامل این منع را شکست.

‌ چه عواملی؟

همه‌گیری کووید 19 و تقاضای عظیمی که برای انرژی پیش آمد و حمله روسیه به اوکراین که بخشی از عرضه گاز به اروپا و نفت به جهان محدود شد. بنابراین چند گزاره وجود دارد؛ اول اینکه، نفت و گاز سال‌ها خواهند بود و بشر همچنان به حامل‌های انرژی که امنیت انرژی بالایی داشته باشد، نیازمند است. به عقیده من حداقل تا سال ۲۰۳۰ میلادی، نفت و گاز در جهان انرژی حرف اول را خواهد زد. دوم به‌جای اینکه نگران مشتری برای نفت و گاز ایران باشیم باید به این فکر باشیم که چرا از دوره احمدی‌نژاد تولید ما کم شده است. وگرنه اگر تولید داشته باشیم یا ظرفیت این کار را هر زمان که بخواهیم داشته باشیم، مثل عربستان سعودی، آمریکا، قطر و روسیه می‌توانیم بازیگری در صحنه انرژی جهان باشیم و نتیجه بازی را به نفع خودمان جلو ببریم. به نظرم ایران از لحاظ بازار صادراتی انرژی مشکلی ندارد اما از لحاظ تولید باید دنبال سرمایه‌گذاری بر ظرفیت‌های داخلی شود تا مشخص شود روی هر بشکه نفت چقدر می‌تواند سرمایه‌گذاری کند. اما در وهله اول باید در مدیریت منابع انرژی در کشور فکر عاجل کرد.