شرق/متن پیش رو در «شرق» منتشر شده و انتشارش در «آخرین خبر» به معنای تایید آن نیست

عبدالرحمن فتح‌الهی| کازوتوشی آیکاوا، سفیر ژاپن در تهران، صبح روز دوشنبه با سیدکمال خرازی، رئیس شورای راهبردی روابط خارجی، دیدار کرد. در این دیدار مسائل منطقه‌ای و بین‌المللی و نیز آخرین وضعیت روابط دو کشور مورد بحث و گفت‌وگو قرار گرفت. نکته حائز اهمیت در این دیدار به مطرح‌شدن اختلافات ارضی توکیو – مسکو از زبان خرازی بازمی‌گردد. دراین‌باره رئیس شورای راهبردی روابط خارجی بهترین راه برای حل‌وفصل اختلافات ارضی ژاپن و روسیه درباره چهار جزیره واقع در اقیانوس آرام را «مذاکره مستقیم بین دو کشور، به‌ویژه با توجه به شرایط کنونی و پرتنش منطقه شرق آسیا» دانست.

در این دیدار، خرازی با تأکید بر اهمیت تحولات منطقه خاور دور و آثار جنگ اوکراین بر این منطقه عنوان کرد که «شورای راهبردی روابط خارجی با توجه به افزایش تحرکات نظامی و دفاعی کشورهای منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای در محیط پیرامونی ژاپن و احتمال وقوع درگیری‌‌های نظامی در آینده، این تحولات را با حساسیت دنبال می‌کند». سفیر ژاپن در واکنش به اظهارات خرازی با تشریح موضع کشورش درباره جنگ اوکراین و تبعات احتمالی این بحران برای ژاپن و محیط پیرامونی آن، به اختلاف ارضی کشورش با روسیه اشاره کرد و به ذکر این نکته پرداخت که با شروع جنگ اوکراین، روسیه مذاکرات دوجانبه با ژاپن درباره جزایر اشغالی کوریل را متوقف کرده است.

خرازی در پاسخ به مواضع آیکاوا، تصریح کرد که جمهوری اسلامی ایران به‌عنوان یک موضع اصولی با هرگونه مداخله نظامی و نقض حاکمیت و تمامیت ارضی کشورها مخالف است و به اعتقاد این‌جانب بهترین راه برای حل‌وفصل اختلافات ارضی بین ژاپن و روسیه بر سر جزایر چهارگانه، مذاکره مستقیم بین دو کشور است. روسیه پس از جنگ جهانی دوم، جزایر کوریل را به سرزمین خود منضم کرد؛ ولی ژاپن این جزایر را سرزمین شمالی می‌نامد و آنها را «اشغال‌شده به دست روسیه» می‌داند.

 موازنه دیپلماتیک در  برابر مسکو!

بدیهی است که هم‌زمانی این دیدار و مواضع سیدکمال خرازی درباره اختلافات ارضی ژاپن و روسیه بر سر جزایر کوریل با بیانیه مشترک شورای همکاری خلیج فارس و مسکو بر سر جزایر سه‌گانه به نحوی واکنش و مقابله‌به‌مثل احتمالی از سوی رئیس شورای راهبردی روابط خارجی ایران است که به اعتقاد احمد نصر، «در شرایط کنونی می‌تواند در کنار مجموعه‌ای از واکنش‌های چهره‌های سیاسی نمایندگان مجلس، وزارت امور خارجه و رسانه‌ها، یک بسته‌ای از هشدارهای قاطع برای طرف روسی به همراه داشته باشد». به‌ویژه آنکه تحلیلگر حوزه بین‌الملل، ورود مستقیم جموری اسلامی ایران به اختلافات مرزی و ارضی روسیه و ژاپن بر سر جزایر کوریل را تقریبا بی‌سابقه می‌داند و در ادامه گفت‌وگویش با «شرق» یادآور می‌شود که این دست موضع‌گیری‌های سیدکمال خرازی برخلاف ادبیات کسانی مانند علی‌اکبر ولایتی، سطحی از موازنه دیپلماتیک را به نفع تهران در برابر مسکو به‌همراه دارد. به‌ویژه آنکه از منظر احمد نصر، «شورای راهبردی روابط خارجی جمهوری اسلامی ایران، عملا نهادی انتصابی است که روسیه با اشراف به آن، بر این امر واقف است که موضع‌گیری‌های کمال خرازی اغلب مهم‌تر از موضع‌گیری‌های رسمی وزارت امور خارجه از زبان امیرعبداللهیان و ناصر کنعانی است».

احمد نصر در ادامه ارزیابی خود نقبی به برخی موضع‌گیری‌های مقامات سیاسی کشور در آذر و دی‌ماه سال گذشته می‌زند که با سفر شی جین‌پینگ، رئیس‌جمهوری چین، به عربستان و امضایش پای بیانیه مشترک بر سر جزایر سه‌گانه مطرح شد. به نظر می‌رسد اشاره احمد نصر به برخی تهدیدهای کلامی از سوی نمایندگان مجلس بر سر تایوان باشد. دراین‌باره نهم دی‌ماه سال گذشته مرتضی محمودوند، نماینده مجلس و عضو کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی، در مقابل اقدام شی صراحتا بیان کرد که «ما در کمیسیون امنیت ملی گفتیم باید بیانیه‌ای صادر شود و اگر کسی هم ورود نکند، منِ مرتضی محمودوند به‌عنوان خدمتگزار مردم قطعا در مقابل چین موضوع تایوان را مطرح می‌کنم که ‌بحق هم هست. در واقع نباید تایوان که کشور، مردم و فرهنگ مستقل دارد، مورد اجحاف و ظلم واقع شود. اینکه اینها (چین) درباره جزایر سه‌گانه چنین اشتباهی تاریخی کنند، قابل قبول نیست و اگر رسما عذرخواهی نکنند، ما از سوی کمیسیون امنیت ملی این کار را انجام خواهیم داد. همه، توان جمهوری اسلامی را می‌دانند؛ جدا از اینکه ما کشوری از لحاظ استراتژیک، انرژی و معادن یک کشور بی‌همتا در جهان هستیم، هرکسی به منافع ملی ما ضربه بزند، باید منتظر باشد به منافعش ضربه بخورد».

در کنار این خط‌ونشان کشیدن‌های محمودوند، احمد نادری به‌عنوان دیگر نماینده مجلس در توییتی به موضوع تایوان اشاره کرد و نوشت، «رؤیافروشی به کشورهای منطقه و حاشیه خلیج فارس، از آمریکا و غرب به چین و شرق رسیده! این ضرب‌المثل فارسی که کل اگر طبیب بودی، سر خود دوا نمودی؛ مصداق بارز امید کشورهای حاشیه خلیج فارس به چین است که سال‌ها درگیر تایوان مانده! چینی‌ها گنده‌تر از دهان‌شان حرف نزنند. جانم فدای ایران». با توجه به این مواضع و نیز گفته‌های سیدکمال خرازی، احمد نصر معتقد است که باید این موضع‌گیری‌ها در دستور کار مقامات ایرانی قرار بگیرد تا روسیه و چین هم متوجه خط قرمزهای ایران بشوند.

قیاس مع‌الفارق

محمدرضا سالک، دیگر کارشناسی بود که در گپ‌وگفت با «شرق» ارزیابی کاملا متفاوتی از احمد نصر دارد و بر این باور است که اساسا نحوه عملکرد سرگئی لاوروف، وزیر امور خارجه روسیه، در میزبانی از نشست مشترک با شورای همکاری خلیج فارس و امضا پای بیانیه رسمی بر سر ادعای امارات درباره جزایر سه‌گانه با یک دیدار غیررسمی سیدکمال خرازی با سفیر ژاپن و یک توصیه ساده و بی‌خطر بر سر حل اختلافات با روسیه در قبال جزایر کوریل به‌هیچ‌عنوان قابل قیاس نیست.

تحلیلگر حوزه بین‌الملل بر این نکته تأکید دارد که متأسفانه شیوه عملکرد سیاست خارجی ما در قبال چین و روسیه به قدری دچار انفعال و تعارف است که در عمل منافع ایران پای این روابط تحت تأثیر قرار گرفته است؛ روابطی که سالک اذعان دارد، «بیش از آنکه به نفع تهران باشد، این مسکو و پکن هستند که برنده آن هستند»؛ چراکه به نظر این تحلیلگر، چینی‌ها و روس‌ها به‌راحتی می‌توانند از کارت تهران در برابر آمریکا، اروپا و کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس به نفع خود استفاده کنند».

در تشریح بیشتر این گزاره، سالک یادآور می‌شود روسیه در جنگ اوکراین، مذاکرات هسته‌ای وین را قربانی منافع خود کرد و در ادامه، ایران را هم شریک جرم و شریک تحریم در حمله به خاک اوکراین کرد. چینی‌ها نیز از کارت تهران مقابل آمریکا بهره برده‌اند و هرازگاهی سعی می‌کنند با بهره‌برداری از موضع‌گیری‌های تهران، مواضع خود را تقویت کنند. با این حال احمد نصر با تأکید بر گفته‌های پیشین خود اعتقاد دارد در یک شرایط واقع‌بینانه باید مواضع سیدکمال خرازی را تحلیل و ارزیابی کرد؛ چراکه از زاویه دید او، «چون جمهوری اسلامی ایران در شرایط کنونی ذیل اختلافات گسترده و عمیقی که با غرب دارد، از میان قدرت‌های بزرگ، روسیه و چین را جدی‌تر در کنار خود دارد»؛ به‌همین‌دلیل نصر معتقد است «آنچه رئیس شورای راهبردی روابط خارجی جمهوری اسلامی ایران در دیدار با سفیر ژاپن بر سر اختلافات ارضی با روسیه در‌باره جزایر کوریل مطرح کرد، یک مقابله‌به‌مثل سیاسی و بدل دیپلماتیک بوده است، بدون آنکه اصطکاک سیاسی یا افزایش هزینه دیپلماتیک را برای تهران به دنبال داشته باشد». البته احمد نصر در بخش پایانی ارزیابی خود به ذکر نکته مهمی می‌پردازد و پیرو آن تأکید دارد که «مواضع سیدکمال خرازی در دیدار با سفیر ژاپن به نحوی برخورد تهران با اشتباه محاسباتی در قبال چین و روسیه است»؛ اما به گفته این کارشناس، سؤال مهم‌‌تر اینجاست که آیا تهران تمایلی برای برخورد با رفتار غیردیپلماتیک روسیه و چین دارد؟ نصر در پاسخ به این سؤال خود معتقد است که «گفته‌های کمال خرازی می‌تواند یک نقطه آغاز عملی برای این موضوع باشد». هرچند این تحلیلگر حوزه بین‌الملل، مواضع رئیس شورای راهبردی روابط خارجی را قائل به تنش در روابط تهران - مسکو تلقی نمی‌کند.

اما محمدرضا سالک این تحلیل نصر را از اساس نادرست می‌داند؛ چرا‌که به اعتقاد او، موضوع اختلاف ارضی بر سر جزایر کوریل، ماهیتی اشغال‌گرانه از سوی روس‌ها دارد که به‌هیچ‌عنوان با تعلق تاریخی و ابدی ایران بر جزایر سه‌گانه تنب بزرگ، تنب کوچک و ابوموسی قابل قیاس نیست. سالک با تأکید مجدد، به «شرق» می‌گوید، «روسیه در پرونده جزایر کوریل محکوم به اشغالگری است؛ اما ایران صاحب تاریخی جزایر سه‌گانه است». مفسر حوزه سیاست خارجی در ادامه تحلیلش، به بازی موذیانه حساب توییتری وزارت امور خارجه روسیه بعد از بیانیه لاوروف با استفاده از واژه «مجعول» به زبان عربی در کنار استفاده از واژه «خلیج فارس» در ترجمه انگلیسی و فارسی آن اشاره دارد که نشان می‌دهد مسکو به دنبال استفاده از ظرفیت روابط هم‌زمان با ایران و کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس است.

نکته مهم‌تری که مفسر سیاست خارجی در ادامه به آن ورود می‌کند، نحوه مواجهه تهران و مسکو درباره اختلافات ارضی است. در این زمینه سالک یادآور می‌شود که سیدکمال خرازی صرفا یک موضع‌گیری ساده و توصیه بی‌خطر دیپلماتیک را در دیدار با مقام ژاپنی، آن‌هم در سطح سفیر مطرح کرده است؛ اما سرگئی لاوروف در یک مراسم رسمی به میزبانی مسکو با امضای خود پای بیانیه مشترک در سطح وزرای امور خارجه عملا ادعای امارات را بر سر جزایر سه‌گانه تأیید کرده است که به اعتقاد این کارشناس، می‌تواند در ادامه محل مانور دیپلماتیک ابوظبی علیه تهران باشد تا جایی که سالک از احتمال کشیدن موضوع به شورای امنیت و دادگاه لاهه می‌گوید.

‌توطئه؟

در تشریخ بیشتر آنچه محمدرضا سالک عنوان داشت، حشمت‌الله فلاحت‌پیشه در گفت‌وگویی با «شرق» بر این باور است که کشورهای حاشیه خلیج فارس و مشخصا امارات متحده عربی سعی دارند از ظرفیت دو کشور عضو شورای امنیت و دارای حق وتو یعنی چین و روسیه بر سر ادعای مالکیت در قبال جزایر سه‌گانه و به‌خصوص جزیره ابوموسی در قالب رأی مشورتی این شورا (امنیت) با تمسک به «بند اول ماده ۹۶» و «بند دوم ماده ۹۴ منشور ملل متحد» استفاده کنند. چون از منظر رئیس پیشین کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس دهم، «اماراتی‌ها با توجه به شرایط ایران بسیار خوب می‌دانند که جمهوری اسلامی ایران با تداوم سیاست خارجی فعلی یک چالش مضاعف را با بیشتر جامعه جهانی و به‌خصوص غربی‌ها در پیش‌رو دارد و این مسئله باعث شکل‌گیری اختلافات و گسل جدی بین ایران و سه عضو دائم دیگر شورای امنیت یعنی آمریکا، فرانسه و انگلیس شده است که در وضعیت کنونی بستری هم برای تنش‌زدایی با واشنگتن، پاریس و لندن وجود ندارد».

ازاین‌رو فلاحت‌پیشه تأکید دارد «ابوظبی در تکاپو است که به هر نحو ممکن پکن و مسکو را هم کنار واشنگتن، لندن و پاریس قرار دهد تا تمام اعضای ثابت و دارای حق وتو در شورای امنیت به موضوع جزایر سه‌گانه ورود کنند». نماینده ادوار مجلس این را هم متذکر می‌شود که از طرف دیگر امارات می‌داند که متأسفانه ایران یک رابطه استراتژیک با روسیه و چین برای خود تعریف کرده است و این باعث اغماض و اکراه تهران در مسائل مختلف، مشخصا در قبال مسکو و پکن می‌شود. به همین دلیل از منظر فلاحت‌پیشه، «چون اماراتی‌ها واقف‌اند که روسیه و چین در قالب راهبرد نگاه شرق تهران می‌توانند به ایران فشار بیاورند و منافع کشورمان را به چالش بکشند، پس پای این دو کشور را هم به موضوع جزایر باز کرده‌اند».

با ذکر نکات فوق، این استاد دانشگاه، «سوءاستفاده امارات از ظرفیت پکن و مسکو را صددرصد می‌داند». چون فلاحت‌پیشه، «امضای شی جین پینگ و همچنین سرگئی لاوروف پای بیانیه مشترک با شورای همکاری خلیج فارس و تأیید ادعاها بر سر جزایر ایرانی را مصداق بارز دورزدنِ منافع کشور تلقی می‌کند». نماینده ادوار مجلس با بیان این نکته که محور تلاش امارات، ایجاد یک فضای سنگین دیپلماتیک علیه ایران است، این را هم عنوان می‌دارد که «موضوع اختلاف تهران و ابوظبی بر سر جزایر سه‌گانه و تنب بزرگ و تنب کوچک نیست. مسئله مهم‌تر فعلا جزیره ابوموسی است».

‌در تبیین این موضوع، تحلیلگر حوزه بین‌الملل به بازخوانی تاریخی از وضعیت جزیر ابوموسی می‌پردازد و به «شرق» می‌گوید: «قبل از انقلاب تعدادی از خانواده‌های اماراتی در جزیره ابوموسی ساکن بودند و چون مقامات داخلی درگیر موضوعات در سال‌های اول انقلاب بودند، امارات متحده عربی هم ۱۰۴ خانه را برای اتباع خود در این جزیره ساخت. البته یک پاسگاه هم مسئول رسیدگی به مسائل همین خانواده‌های اماراتی در جزیره ابوموسی بود. اما جمهوری اسلامی ایران در زمانی که درگیر موضوعات در سال‌های اول انقلاب و جنگ بود، دید که امارات سعی در سوء‌استفاده از این شرایط را دارد. به همین دلیل پرچم امارات در این جزیره پایین کشیده شد».

‌با این نقب تاریخی، رئیس کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس دهم تأکید می‌کند که «بوی توطئه چینی - روسی – عربی» می‌آید. چراکه فلاحت‌پیشه اذعان دارد «با وجود مخالفت تهران با هرگونه معامله بر سر تمامیت ارضی‌اش، امکان تبانی در شورای امنیت به نفع امارات ذیل همراه‌شدن روس‌ها و چینی‌ها با آمریکا، فرانسه و انگلستان در قالب اعضای دائم و دارای حق وتوی شورای امنیت وجود دارد». با چنین خوانشی، کارشناس حوزه بین‌الملل به دو درد مزمن در سیاست خارجی تهران هم می‌پردازد که نخستین مورد به افراط و تفریط بازمی‌گردد و در این رابطه به ذکر مثالی مهم بسنده می‌کند که «همان‌گونه برخی آقایان با سرعت از دیوار سفارتخانه عربستان بالا رفتند با همان سرعت هم از آن طرف دیوار سقوط کردند». این افراط و تفریط از دیدگاه فلاحت‌پیشه، «ضعفی جدی را برای دیپلماسی ایران شکل داده است».

نماینده ادوار، ضعف دوم را ناظر به راهبرد نگاه به شرق در سیاست خارجی می‌داند، در حالی که روسیه و چین هیچ‌گاه روابط استراتژیک با ایران برای خود تعریف نکرده‌اند و فقط تهران است که در تصورات خود این باور را دارد که رابطه راهبردی با پکن و مسکو تعریف کرده است، اما به اذعان فلاحت‌پیشه، در صحنه عمل بارها و بارها مشاهده کرده‌ایم که چین و روسیه تنها بر اساس منافع ملی به روابط خود با کشورها نگاه و بر اساس آن عمل می‌کنند.

با توجه به آنچه گفته شد، حشمت‌الله فلاحت‌پیشه در ادامه گپ و گفتش با «شرق» گفته‌های سیدکمال خرازی و حسین امیرعبداللهیان را بیش از آنکه پاسخی به طرف روس بداند، پاسخ به افکار عمومی داخلی تلقی می‌کند، اما هم‌زمان ابراز امیدواری کرد که «آنچه از زبان سیدکمال خرازی و همچنین حسین امیرعبداللهیان در نشست خبری با وزیر امور خارجه عمان مطرح شد، نقطه پایانی بر جزمیت‌گرایی و همراهی با روسیه و نگاه به شرق در سیاست خارجی ایران باشد».

پیرو گفته فلاحت‌پیشه، حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه ایران روز دوشنبه در بخشی از صحبت‌هایش در نشست مطبوعاتی مشترک با بدر البوسعیدی، وزیر امور خارجه عمان، با ادبیاتی متفاوت از گذشته تأکید کرد که اخیرا بیانیه مشترکی از سوی روسیه و شورای همکاری خلیج فارس منتشر شده و در یکی از بندهای آن مواردی در ارتباط با تمامیت ارضی ایران و جزایره سه‌گانه ایران مطرح شده است. ما با هیچ طرفی در ارتباط با موضوع استقلال، حاکمیت و تمامیت ارضی ایران هیچ‌گونه تعارفی نداریم و از آنچه در این بیانیه درخصوص جزایره سه‌گانه ایران مطرح شده ناخرسند هستیم.

رئیس دستگاه دیپلماسی این را هم افزود که «طی احضار چند روز پیش سفیر روسیه به وزارت خارجه برای اعتراض به این موضوع، روز گذشته (یکشنبه) از کانال‌های دیپلماتیک توضیحاتی از مقامات روسیه در این ارتباط دریافت کردیم. ما این توضیحات را کافی نمی‌دانیم و هرگونه تکرار این‌گونه رویه‌ها و ادعاها در مورد تمامیت ارضی ایران را نمی‌پذیریم». وزیر امور خارجه همچنین با دست‌گذاشتن روی نقطه حساس روسیه یعنی جنگ اوکراین در جمله‌ای که بوی انتقام‌گیری از مسکو از آن به مشام می‌رسید صراحتا عنوان داشت که «جمهوری اسلامی ایران بر تمامیت ارضی اوکراین تأکید دارد».

تأکید امیرعبداللهیان بر تمامیت ارضی اوکراین و همچنین مواضع سیدکمال خرازی بر حل اختلافات ارضی روسیه با ژاپن نشان می‌دهد که تهران عملا دست به یک موازنه قوا زده است که به باور فلاحت‌پیشه می‌تواند حکایت از آن داشته باشد که مقامات داخلی از تعارف دست برداشته‌اند. البته نماینده ادوار مجلس در تحلیلی عمیق‌تر معتقد است «جمهوری اسلامی ایران نباید به سمت موازنه منفی و کنارزدن چین، روسیه، آمریکا و اتحادیه اروپا برود و نه موازنه مثبت را در دستور کار قرار دهد، چراکه از منظر این استاد دانشگاه اقتضائات کنونی در مناسبات بین‌الملل دیگر بر اساس بلو‌ک‌بندی و قطب‌بندی کشورها جواب نمی‌دهد».

به گفته فلاحت‌پیشه، در حال حاضر بازیگران کوچک، غیردولتی و «میکرو»، حتی در سطح افرادی مانند ایلان ماسک پتانسیل و ظرفیت سیاسی، دیپلماتیک، اقتصادی و تجاری به مراتب بیشتری از دولت‌ها دارند، کما اینکه از دیدگاه رئیس کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس دهم، چینی‌ها برای ایلان ماسک اعتبار بیشتری از دولت‌های آمریکا قائل‌اند. به همین دلیل فلاحت‌پیشه تأکید دارد که سیاست خارجی ایران هم دیگر نمی‌تواند با نگاه قبلی و بلوک‌بندی و جبهه‌بندی روی وزن کشورها حساب باز کند، بلکه باید موازنه در سیاست خارجی تهران به سمت «میکرو» برود.