خراسان/ به مناسبت اول محرم و روز «شعر و ادبیات آیینی» با احمد شهریار، ادیب، شاعر و پژوهشگر پاکستانی درباره پیشینه و گسترش این شاخه از ادبیات در شبه‌قاره هند گفت‌وگو کرده‌ایم
شعر و ادبیات آیینی از گذشته‌های دور تا امروز، در نگاه بسیاری از شاعران مسلمان از جایگاه ویژه‌ای برخوردار بوده است. این شاخه از شعر را می‌توان جزو پرکاربردترین شاخه‌هایی دانست که شاعران فراوانی درکشورهای مسلمان در آن طبع‌آزمایی کرده‌اند. میزان اهمیت این شعر در ایران به حدی است که آغازین روز ماه محرم ،روز «شعر و ادبیات آیینی» نام‌گرفته است. اما باید به این نکته توجه داشت که مهر اهل‌بیت (ع) هیچ مرز، زبان، مذهب و دینی نمی‌شناسد و در تاریخ اسلام با شاعران زیادی روبه‌رو هستیم که تمام عمر خود را درراه سرودن شعرهایی برای اهل‌بیت(ع) صرف کرده‌اند. شاعران کشورهای ایران، پاکستان، هندوستان، افغانستان و تاجیکستان نیز از این جمله‌اند. برای آشنایی با تاریخچه شعر آیینی در این کشورها در قالب سلسله مصاحبه‌هایی به سراغ شاعران آیینی این کشورها رفته‌ایم و در اولین مصاحبه، با احمد شهریار، ادیب، شاعر و پژوهشگر پاکستانی درباره وضعیت شعر آیینی پاکستان گفت‌وگو کرده‌ایم.
 
لطفاً درباره پیشینه شعر آیینی در پاکستان توضیح دهید.
قدمت شعر آیینی در پاکستان به‌اندازه شعر «اردو» است. شعر آیینی به زبان اردو همواره در پاکستان، دوشادوش شعر اردو رشد و پرورش‌یافته است. در تاریخ سرایش شعر آیینی ،ما با شاعرانی در پاکستان مواجه می‌شویم که تمام عمرشان فقط شعر آیینی سروده‌اند که از آن جمله می‌توان به «میر انیس»، «میرزا دبیر»، «جوش  ملیح آبادی» و ...اشاره کرد. در میان این شاعران، «میر انیس» به خدای سخن پاکستان معروف است. این شاعر از زمان حیات خودش (1800 میلادی) تا امروز یکی از بزرگ‌ترین سخن‌سرایان زبان اردو به شمار می‌آید. بنا بر روایتی وقتی میر انیس، در آن زمان‌ها مرثیه می‌خواند حدود ۵ هزار نفر برای شنیدن شعرهای او گرد هم جمع می‌شدند. شعرهایی که میر انیس برای ائمه(ع) سروده است به سبک شعری «مربع ترکیب» یا همان «ترکیب‌بند» است که محتشم کاشانی در ایران نیز به همین سبک، شعر «باز این چه شورش است که در خلق عالم است» را سروده است.در پاکستان زبان اردو در شعر آیینی بسیار جلوتر از زبان فارسی است. میرانیس بیش از 200 مرثیه سروده است که در هر مرثیه شاهد بیش از ۵۰ بند هستیم.
 

وضعیت شعر آیینی امروز پاکستان چگونه است؟
ما هیچ دوره‌ای را در پاکستان نمی‌بینیم که خالی از شعر آیینی باشد. امروزه شعر آیینی و به‌ویژه شعر عاشورایی، جایگاه خودش را در زبان و شعر اردو تثبیت کرده به طوری که رواج این شعر تا حدی است که شاعران غیر شیعه در استعارات خودشان از شعرهای عاشورایی و تشبیهات شعر آیینی استفاده می‌کنند. شعر آیینی در زبان فارسی به گونه‌های موضوعی مختلف تقسیم می‌شود که شامل شعر توحیدی، شعر علوی، شعر رضوی، شعر مهدوی، شعر فاطمی و... 
است؛ اما در پاکستان و در زبان اردو، شعر آیینی قالب‌های گسترده‌تری دارد و علاوه بر تنوع در موضوع، تنوع در قالب‌ها را نیز شاهدیم که این قالب‌ها شامل منقبت(مدح ائمه)، شعر سلام(مرثیه ائمه)، مرثیه مرکب ترکیب ونعت(مدح پیامبر اکرم)، منقبت و سوز (برای ائمه اطهار)حمد(سپاس گزاری از خداوند) و نوحه (درباره وقایع کربلا)است.
 
شاعران پاکستان، بیشترین شعرهای آیینی خود را در وصف کدام امامان،علیهم السلام سروده‌اند؟
در پاکستان هم مانند ایران، بیشترین شعرها برای امام حسین (ع) سروده شده است. در طول محرم و صفر شعرهای زیادی برای این امام بزرگوار سروده و خوانده می‌شود. علاوه بر این، مناسبت‌های ولادت و رحلت پیامبر اکرم (ص)، سیزده رجب و عید غدیر پس از شعرهایی که برای امام حسین (ع) سروده می‌شود، جزو پرتعدادترین شعرهای آیینی پاکستان است. متأسفانه در پاکستان نیز مانند ایران و بسیاری از کشورهای اسلامی تعداد زیادی از ائمه اطهار(ع) غریب هستند و برای آن‌ها کمتر شعر سروده شده است. این موضوعی است که باید توسط ادیبان مسلمان با جدیت ، آسیب‌شناسی شود تا در آینده، گستره شعر آیینی پهناورتر شود و ما برای همه ائمه اطهار(ع) شعرهای بسیاری داشته باشیم.
 
لطفاً چند تن از سرآمدان شعر آیینی پاکستان را نام‌ببرید و درباره ویژگی آثار آن‌ها توضیح دهید.
میر انیس و میرزا دبیر، جزو اولین آیینی سرایان پاکستان به شمار می‌آیند. در سبک غزل آیینی نیز «میرزا اسدا...  خان غالب» و «میرتقی میر» شعرهای زیادی برای ائمه(ع) دارند اما میر انیس و میرزا دبیر را ازاین‌جهت باید سرآمدان شعر آیینی پاکستان بنامیم که این دو شاعر در تمام طول عمر خود فقط شعر آیینی سروده‌اند و تعداد زیادی از شعرهای آیینی پاکستان به آن‌ها تعلق دارد. میر انیس و میرزا دبیر در شعرهایشان ابتدا یک تغزل می‌آورند، در ادامه از شجاعت‌های امامان(ع) می‌گویند و در انتها این شعرها را با دعا به پایان می‌رسانند. شعرهای این دو شاعر بزرگ پاکستانی همواره مسیری منظم را دنبال می‌کند. در میان شاعران آیینی پاکستان «جوش ملیح آبادی» نیز شعرهای متفاوتی در حوزه آیینی سروده است. این شاعر نامدار پاکستانی در شعرهایش واقعه کربلا را از دیدگاه سیاسی و انقلابی بررسی کرده است. او همواره این واقعه را انقلابی بزرگ در جهان اسلام معرفی می‌کند و شعرهایش مرثیه‌هایی در قالب «مسدس»است. هم اکنون نیز ما شاعران بزرگی در حوزه شعر آیینی داریم که سرآمد آن‌ها « اختر عثمان»( ساکن اسلام‌آباد) است. بعد از اختر عثمان، معصومه شیرازی، تسنیم عابدی، عارف امام (ساکن آمریکا) و طالب حسین طالب ازدیگرشاعران نامدار کنونی پاکستان هستند.
 
راهکارهای ترویج و تقویت شعر آیینی در کشورهای مسلمان چیست؟
امروزه در پاکستان، شعرهای آیینی به زبان اردو نوشته می‌شود و بنده ندیده‌ام که به زبان فارسی شعر آیینی سروده شده باشد ولی این موضوع از پرداختن به اصل ماجرا که تقویت شعر آیینی است، کم نمی‌کند زیرا ما برای تقویت شعر آیینی باید فارغ از مرزها، زبان و مذهب عمل کنیم. ما برای تقویت و ترویج بیشتر شعر آیینی میان شاعران کشورهای مسلمان فارغ از زبانی که به آن تکلم می‌کنند باید از ظرفیت‌های دنیای مدرن ازجمله فضای مجازی بهره ببریم تا ارتباط شاعران این کشورها با یکدیگر بیشتر شود. آشنایی با فضای شعر ایران برای شاعران کشورهای مسلمان، بسیار تأثیرگذار است و با این ارتباط می‌توانند از فضا و سبک شعری قوی شاعران ایران استفاده  و شعرهای خوبی تولید کنند.

 
 و سخن پایانی 
از روزنامه خراسان که همواره به موضوعات مختلف ادبی ازجمله شعر آیینی توجه ویژه‌ای دارد، تشکر می‌کنم. ما باید به این نکته توجه کنیم که پرداختن به ادبیات، در روزگار ما از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است زیرا ادبیات و دین ،دو عنصر مهم و به‌عنوان حلقه اتصال کشورهای مسلمان به شمار می‌روند. در این میان، پرداختن به شعر آیینی که در آن ادبیات و دین درهم‌آمیخته، از اهمیت ویژه‌تری برخوردار است. همه ما باید به این نکته توجه کنیم که شعر آیینی، فقط متعلق به شیعه نیست و همه مسلمانان برای ائمه(ع) احترام قائل هستند. شاعران زیادی با مذاهب و ادیان مختلفی برای بزرگان دین اسلام قلم برداشته و شعر سروده‌اند پس همه باهم باید با برنامه‌ریزی‌های منسجم به‌پیش برویم تا شعرهای بیشتر و بهتری در این حوزه تولید شود.