ایبنا/ از میان هنرها نخستین هنری که با عاشورا بیعت کرد، شعر و روایتگری عاشورا بود‌ و از بدو وقوع حادثه، پس از عاشورای ۶۱ هجری، شاعران پای به میدان گذاشتند و به سرودن درباره عاشورا پرداختند که یکی از راویان مهم و مشهور از میان شاعران محتشم کاشانی است. به مناسبت فرارسیدن محرم، در پرونده‌ای به گفت‌وگوهایی با اهالی قلم از میان شاعران و نویسندگان درباره ادب عاشورایی پرداخته‌ایم و نام‌گذاری نخستین روز محرم به بزرگداشت محتشم کاشانی بهانه‌ای شد تا نخستین شماره این پرونده به گفت‌وگو با مهدی‌امین‌ فروغی نویسنده «محتشم‌نامه» اختصاص یابد.
نویسنده کتاب «محتشم‌نامه» نخستین شاعرانی که مرثیه‌ای از خود به جای گذاشتند را بازماندگان واقعه عاشورا دانست و در گفت‌وگو با ایبنا گفت: این افراد کسانی بودند که در عاشورا حاضر بودند و پس از آن با زبان شعر به روایتگری این واقعه پرداختند مثل امام سجاد (ع)، ام کلثوم (س)، رباب(س)، سکینه بنت الحسین(س) و دیگران که در اشعاری که منسوب به آنهاست، روایتگری را می‌بینیم.
وی ادامه داد: کسانی هم که در کربلا نبودند مانند مادر حضرت عباس، ام البنین(س) با مرثیه‌هایی در قالب شعر، پیام کربلا را به گوش مردم رساندند. پس از آنها در ادبیات عرب یکی پس از دیگری شاعرانی ظهور کردند و کمیت بن زید، عبید کوفی و دعبل خزاعی به روایتگری عاشورا پرداختند.
این پژوهشگر موسیقی و ادبیات آیینی با بیان اینکه قرن اول تا پایان سوم هجری شاعرانی را در خود پروراند که همعصر ائمه اطهار(ع) بودند، عنوان کرد: این شاعران‌ اشعاری در مدح و مرثیه سرودند و برخی از آنها به تشویق ائمه اطهار مفتخر شدند .شاعران آن دوره بی‌باک و عاشقانه از ضمیر دردمند خود پرده برداشتند و مصائب را بازگو کردند. آنها جان بر کف شعر سرودند و از انتقام سخن گفتند.
فروغی با اشاره به اینکه با ورود به عصر عباسی، سوز و گداز حماسه عاشورا بیشتر شد، بیان کرد: شاعران در این دوره دریافتند که بنی عباس از بنی امیه چیزی در ظلم و تعدی کم ندارند. از قرن چهارم تا پایان قرن ششم دورانی است که به عصر شکوفایی شعر و ادب شهرت دارد و چهره‌هایی مانند احمد بن محمد صنوبری، شریف مرتضی، شریف رضی و مهیار دیلمی از شاعران نام‌آور این دوره بودند.
 

به گفته این استاد دانشگاه، در قرن چهارم تا پایان ششم هجری حکومت‌های شیعی پدید آمدند و آزادی نسبی در برخی سرزمین‌های اسلامی باعث شد شاعران این دوره به ریشه‌یابی مسائل و اتفاقات رخ داده بعد از زمان پیامبر اکرم (ص) بپردازند.
وی که مجموعه ۱۲ جلدی مرثیه‌سرایی را نوشته، گفت: از قرن هفتم تا نهم هجری از حرارت حماسه در مراثی کاسته شد و شور قیام‌ اندکی رو به افول گذاشت اما شاعرانی در این دوره بودند که آثاری گرانقدر به یادگار گذاشتند. دراین دوره شاعران به جای ریشه‌یابی حوادث و تهاجم به دشمنان و لعن و نفرین آنها، میل به کسب ثواب اخروی داشتند .این شاعران اشعاری برای گریستن بر اهل بیت) ع) سرودند که در سوگواری‌ها خوانده می‌شد.
فروغی با بیان اینکه از قرن دهم تا پایان قرن سیزدهم مانند دوره قبل از حرارت شاعران در مراثی کاسته شد، عنوان کرد: شور و حماسه در اشعار عاشورایی مانند دوره قبل کاسته شد با این تفاوت که با به وجود آمدن ادبیات نوین زمینه‌ای جدید در شعر عاشورایی را شاهد شدیم.
این نویسنده و مترجم ادامه داد: از قرن دهم تا پایان قرن سیزدهم‌ هجری شعر مرثیه به سوی پسند عامه و کاربرد در مجالس سوگواری پیش رفت و اشعار از نظر ادبی سطح پایین‌تری یافتند. از طرفی فقها و علمای دینی هم به میدان آمدند و جهت کسب ثواب به سرودن شعر مرثیه روی می‌آوردند. تقلید از اشعار در این دوره به چشم می‌خورد.
 
وی که داوری کنگره ملی شعر اربعین، جشنواره‌های دانشجویی قرآن و عترت و سوگواره ملی جامه‌داران را در کارنامه کاری خود دارد، با اشاره به اینکه در قرن چهارم و دوران معاصر شاهد اوج‌گیری روحیه حماسی، ظلم‌ستیزی و امید در آثار مرثیه هستیم، بیان کرد: موج روشن‌اندیشی در این دوران در ممالک اسلامی روح جدیدی به مراثی دمیده است. شاعر شعر معاصر در جهان عرب تنها در پی کسب اجر اخروی نیست بلکه حماسه را رمزی می‌داند که تمام مظلومین عالم را به یک صدا بر ستمکاران بشوراند.
این نویسنده و مترجم تصریح کرد: برخی از شاعران دوران معاصر در جهان عرب به کاستی‌های معرفتی در عزاداری‌ها و آثار قبلی پی بردند. این افراد به کژاندیشی‌هایی که در قرون گذشته در مراثی و عزاداری‌ها وجود داشت نگاه آسیب‌شناسانه داشتند که از جمله این شاعران می‌توان به سید‌محسن امین اشاره کرد.
فروغی با اشاره به ظهور شاعران مرثیه‌سرا با نگاه‌ها و عقاید مختلف در دوران معاصر در جهان عرب عنوان کرد: ما در این دوران شاعرانی مانند محمدمهدی الجواهری را می‌بینیم که با داشتن نگاه سوسیالیستی  به مرثیه‌سرایی روی آوردند ‌و در این دوره شاعرانی داریم که از جهان مسیحیت آمدند.
نویسنده کتاب‌های «شمس و چهار قمر»، «کتیبه» و «چهار باغ» گفت: در حقیقت شعر عاشورایی در دوره معاصر قشرهای مختلف شاعران را در خود جای‌ داده است و فقها و علمای تراز اول، شاعران مسیحی، شاعران عاشقانه‌سرا و انقلابیون و حتی افرادی با گرایش‌های غیر اسلامی به عظمت امام حسین(ع) پی برد‌ه‌اند و به شکل‌گیری شعر عاشورایی کمک کرده‌اند و این سیری از اول تا روزگار معاصر در حوزه ادبیات عاشورایی در زبان عربی است.
 
وی با اشاره به اینکه سرودن اشعار مذهبی در ایران از قرن چهارم هجری شروع شد، بیان کرد: با نگاهی به تاریخ ادبیات ایران در دورانی از جمله  سامانیان، سلجوقیان و خوارزمشاهیان شاهد نحیف بودن بنیاد شعر مذهبی هستیم. اشعار هم در این دوران اندک هستند و  یکی از دلایل این مسئله، سخت‌گیری حکومت‌هایی بود که تا پایان حکومت مروان وجود داشتند‌ افرادی مانند عبیدالله بن زیاد و ابن اشعث در سایه رعب و وحشت به ظلم و ستیز و تعدی مشغول بودند و به شاعران اجازه عرض ارادت به خاندان پیامبر اکرم (ص) را نمی‌دادند.
 

خاندان آل بویه آیین‌های سوگواری عاشورا را رونق دادند
این پژوهشگر تاریخ اسلام ادامه داد: در این دوران شاعران با محدودیت‌های فراوانی روبه‌رو بودند. از قرن چهارم با رونق گرفتن مذهب تشیع در ایران، شیعیان به برگزاری سوگواری امام حسین(ع) پرداختند و شعر در این سوگواری‌ها حرف اول را می‌زد‌. خاندان‌ آل بویه در پر رونق کردن آیین‌های سوگواری نقش داشتند و به این مسئله در تاریخ هم اشاره شده است.
فروغی با بیان اینکه همگان اتفاق نظر دارند که در ادبیات فارسی نخستین شعر عاشورایی را کسایی مروزی سرود، گفت: کسایی در اواخر عهد سامانی نخستین شعر عاشورایی را سرود «باد صبا درآمد فردوس گشت صحرا/ آراست بوستان را نیستان به فرش دیبا/ آمد نسیمم سنبل، با مشک و با قرنفل/ آورد نامه گل باد صبا به صهبا/ دست از جهان بشویم عز و شرف بجویم/ مدح و غزال نگویم، مقتل کنم تقاضا»
وی یاد‌آور شد: بعد از کسایی مروزی، امثال ناصر خسرو، سنایی، قوامی شیرازی، کمال‌الدین اصفهانی و خواجوی کرمانی اشعاری درباره امام حسین(ع) و عاشورا سرودند و در قرن دهم هجری محتشم کاشانی در ادبیات ظهور کرد و ترکیب‌بندی به یادگار گذاشت که روح تازه‌ای به کالبد مرثیه‌سرایی ادبیات دمید
«باز این چه شورش است که در خلق آدم است
باز این چه نوحه و چه عزا و چه ماتم است
باز این چه رستخیز عظیم است کز زمین
بی نفخ صور خاسته تا عرش اعظم است»
نویسنده کتاب محتشم‌نامه با اشاره به اینکه ترکیب‌بند محتشم کاشانی درباره عاشورا در بین مردم از محبوبیت زیادی برخوردار شد، بیان کرد: ابیات این شعر در کاشی‌نوشته‌ها، کتیبه‌ها  و بر سر دیوارها خوشنویسی شدند و از قرن دهم هجری تا زمان ما ترکیب‌بند محتشم کاشانی زینت‌بخش تکایا و هیئت‌ها بوده و هست. پس از محتشم نیز شاعران مرثیه‌سرا یکی پس از دیگری ظهور کردند.

مترجم کتاب «چهلچراغ، گزیده‌ای از میراث عاشورایی ادبیات عرب» تأکید کرد: در دوره قاجاریه با شاعران مرثیه‌سرای زیادی روبه‌رو شدیم و پس از قاجاریه در دوره پهلوی اول و دوم تا به امروز نیز این روال ادامه دارد. وقتی به شعر عاشورایی نگاه می‌کنیم، در می‌یابیم که در طول تاریخ درباره هیچ شخصیتی این گونه که درباره امام حسین (ع) مرثیه سروده شده است، شعر نمی‌بینیم.