شرق/متن پیش رو در «شرق» منتشر شده و انتشارش در «آخرین خبر» به معنای تایید آن نیست

عبدالرحمن فتح‌الهی| درحالی‌که تهران با مواضع مثبت از تداوم گفت‌وگوها با واشنگتن می‌گوید، در مقابل آمریکایی‌ها با تکرار گفته‌های قبلی خود، در ظاهر میل و اشتیاق چندانی درباره مذاکرات نشان نمی‌دهند که می‌تواند مؤید فشارهای سیاسی بر دولت بایدن از جانب کنگره و همچنین اقتضائات سیال به واسطه گرم‌ترشدن تنور انتخابات ریاست‌جمهوری سال ۲۰۲۴ ایالات متحده باشد. باوجوداین دولت رئیسی در موضع‌گیری‌های خود تلاش دارد با مانور دیپلماتیک روی مذاکرات به موازات کنترل بازار به تلطیف و تعدیل فضای سیاست خارجی هم کمک کند.

دراین‌باره ناصر کنعانی، سخنگوی وزارت امور خارجه، در نشست خبری دیروز خود مواضع مثبت و صریحی را برای مذاکرات با آمریکا به کار برد و تأکید داشت که، «مسیر دیپلماسی باز است و گفت‌وگوها روند رو به جلویی دارد». پیرو این نگاه مثبت، این دیپلمات ارشد جمهوری اسلامی ایران ضمن اشاره به پایبندی تهران به میز مذاکره و مسیر مذاکره، از هرگونه ابتکار عمل مثبت کشورهای منطقه ازجمله عمان و قطر برای به نتیجه رسیدن مذاکرات استقبال کرد. کنعانی با بیان اینکه «دیپلماسی را بهترین مسیر برای استیفای حقوق مردم ایران می‌دانیم و گفت‌وگوها در این زمینه ادامه دارد»، اذعان کرد که به روند مذاکرات، نه خوش‌بین هستیم، نه بدبین. سخنگوی دستگاه دیپلماسی این را هم متذکر شد که «وزارت امور خارجه هیچ‌گاه از پویایی‌های دیپلماتیک غافل نبوده و از همه مسیرها برای استیفای حقوق مسلم ایران و در چارچوب خطوط قرمز خود برای پیشرفت کار و بازگشت مسئولانه و متعهدانه همه طرف‌ها به برجام و رفع انسداد دارایی‌های ایران و آزادی زندانیان استفاه کرده و خواهیم کرد».

کنعانی درباره روند تبادل زندانیان بین ایران و آمریکا و اخبار منتشرشده درباره این موضوع ازجمله اینکه آمریکایی‌ها خواستار آزادی نفر چهارمی در جریان این تبادل شده‌اند، دست به کلی‌گویی زد و عنوان کرد که «ایران به تبادل زندانیان و آزادی شهروندان ایرانی که به صورت غیرقانونی در آمریکا زندانی هستند، تأکید دارد و در این زمینه جدی است». سخنگوی وزارت امور خارجه با ذکر این موضوع که در برهه‌هایی هم به توافق با طرف آمریکایی در زمینه تبادل زندانیان دوتابعیتی رسیدیم، مجددا تصریح کرد که «علت طولانی‌شدن این موضوع نبود اراده لازم در دولت آمریکاست». البته کنعانی این را هم گفته که «آنچه برای ما مهم است، اظهارنظرهای رسمی است، نه تحلیل‌ها و گمانه‌زنی رسانه‌ها».

دراین‌باره و قبل‌تر «شرق» در مجموعه گزارش‌های خود از موضوع زندانی چهارم در روند مذاکرات پشت پرده تهران – واشنگتن خبر داده بود که البته در ادامه ناصر کنعانی درباره گمانه‌زنی‌های رسانه‌ای درباره درخواست‌های آمریکا در مذاکرات بر سر تبادل زندانیان تنها به بیان این جمله معنادار بسنده کرد که «این موضوعات (درخواست‌های آمریکا) را نمی‌توانم تأیید کنم و درباره آن اظهارنظر نمی‌کنم». با همان ادبیات و نگاه مثبت، این دیپلمات ارشد کشور پروسه مذاکرات بر سر تبادل زندانیان را نزدیک به توافق تفسیر کرد و در تبیین آن بیان کرد که «در مرحله‌ای قرار داریم که می‌توانیم بگوییم انجام این تبادل در صورت وجود اراده در طرف آمریکایی میسر است». ازاین‌رو به باور کنعانی، «چنانچه اراده سیاسی در واشنگتن وجود داشته باشد، امکان بازگشت طرف‌ها به روند مذاکرات و جمع‌بندی نهایی وجود دارد».

واشنگتنِ بی‌شوق؟

هرچه ادبیات و ارزیابی ناصر کنعانی مثبت است و از روند رو به جلو در مذاکرات با واشنگتن می‌گوید، در مقابل آنتونی بلینکن این میزان از شوق و اشتیاق را در گفت‌وگو با طرف ایرانی ندارد؛ کمااینکه وزیر امور خارجه ایالات متحده آمریکا در برنامه تلویزیونی «فرید زکریا جی‌پی‌اس» شبکه سی‌ان‌ان، به موازات اشاره به تلاش‌های بایدن برای بازگشت به برجام با انجام برخی تغییرات کوچک، صراحتا عنوان کرد که «توافق روی میز بود و این ایران بود که یا نتوانست یا نخواست به آن بله بگوید» با بیان این جملات و انداختن توپ قصور در زمین تهران، بلینکن درست برعکس نگاه مثبت ناصر کنعانی، تصریح کرد که «در‌حال‌حاضر ما بر روی هیچ توافقی با تهران متمرکز نیستیم». البته وزیر امور خارجه آمریکا این را هم گفت که «هرگونه توافقی در هر زمینه‌ای (تبادل زندانیان یا هسته‌ای) باید اهداف امنیتی ما و منافع ما را برآورده کند». البته ناصر کنعانی در نشست دیروز دوشنبه خود و در پاسخ به این ادعای بلینکن، آمریکایی‌‌ها را ناقض برجام و مسئول تخریب یک روند چندجانبه معرفی کرد.

بلینکن در ادامه گفت‌وگو با فرید ذکریا جملاتی را به کار برد که ضمن تشدید نگاه بدبینانه او، حکایت از تعیین پیش‌شرط‌هایی برای مذاکرات تهران – واشنگتن داشت و دراین‌باره یادآور شد که، «اگرچه ما اکنون درباره توافق هسته‌ای با آنها (ایران) گفت‌وگو نمی‌کنیم؛ اما به‌وضوح به آنها اطلاع داده‌ایم که باید اقداماتی را برای تنش‌زدایی انجام دهند، نه اینکه به تشدید تنش‌هایی که در روابط ما در طیف‌های مختلف وجود دارد، بپردازند».

سکاندار سیاست خارجی آمریکا از راستی‌آزمایی اقدامات تنش‌زدایانه گفت و تأکید کرد، «پس از آنکه بررسی کردیم آیا تهران دست به تنش‌زدایی زده است یا خیر، شاید شرایطی فراهم شود که بتوانیم به گفت‌وگو درباره برنامه هسته‌ای بازگردیم» که البته به نظر بلینکن، درحال‌حاضر این‌طور نیست و با ادبیات ضدایرانی و خارج از عرف دیپلماتیک عنوان کرد که تهران همان سیاست تنش‌زایی را در دستور کار دارد؛ بنابراین از دید این مقام آمریکایی که ادبیات تهدیدآمیزی هم علیه تهران به کار برد، «امکان به‌کارگیری هر گزینه‌ای برای مقابله با ایران وجود دارد». سخنگوی وزارت خارجه کشورمان در نشست دیروز خود با خبرنگاران به این دست ادعاهای بلینکن هم پاسخ داد و اظهار کرد که «موضع ما درباره این سخنان کاملا واضح است. دولت آمریکا به صورت غیرقانونی از برجام خارج شد و در واقع مسئول تخریب این توافق است».

وزیر امور خارجه آمریکا با تکرار جملات کلیشه‌ای، دیپلماسی را بهترین راه برای حل مشکل قلمداد کرد که در مقایسه با همه گزینه‌های دیگر، می‌تواند پایدارترین و مؤثرترین نتیجه را ایجاد کند؛ اما از زاویه نگاه بلینکن، «این به آن معنا نیست که گزینه‌های دیگر وجود ندارند و در صورت لزوم، ما به آنها متوسل نمی‌شویم».

بلینکن همچنین در پاسخ به سؤالی درباره گفت‌وگو با نتانیاهو و متقاعدکردن اسرائیل به مداخله‌نکردن نظامی علیه برنامه هسته‌ای ایران به ذکر این موضوع پرداخت که «ما در تماس و هماهنگی بسیار نزدیک با اسرائیل هستیم، درست همان‌طور که با تعدادی دیگر از کشورهایی که به‌شدت نگران برنامه هسته‌ای و همچنین فعالیت‌های ایران در منطقه هستند، در تماس هستیم. کشورها باید متناسب با منافع ملی و امنیت ملی خود تصمیم بگیرند. ما آشکارا نظرات و اطلاعات‌مان را به اشتراک می‌گذاریم و به دنبال همکاری با یکدیگر هستیم؛ اما اساسا اسرائیل تصمیمات خود را متناسب با امنیت ملی خود خواهد گرفت».

روشن‌شدن موتور میانجیگری دوحه

در میانه گمانه‌زنی‌ها در محافل کارشناسی و رسانه‌ای درباره مذاکرات پشت پرده تهران – واشنگتن، چه بر سر پرونده هسته‌ای و آینده برجام و چه بر سر تبادل زندانیان دوتابعیتی، سفر روز یکشنبه محمد عبدالعزیز الخلیفی، وزیر مشاور در وزارت امور خارجه دولت قطر، به تهران و دیدار و رایزنی او با حسین امیرعبداللهیان، علی باقری‌کنی، معاون سیاسی وزیر امور خارجه و علی‌اکبر احمدیان، دبیر شورای‌عالی امنیت ملی، مبیّن دور جدیدی از تلاش‌های میانجی‌گرایانه کشورهای منطقه است که با محوریت دوحه و مسقط در جریان است. به‌ویژه آنکه هفته پیش هم شاهد سفر بدر البوسعیدی، وزیر امور خارجه عمان، به تهران بودیم که براساس برخی گمانه‌زنی‌ها، این حضور رئیس دستگاه سیاست خارجی سلطنت عمان روی میانجیگری مسقط در مذاکرات بر سر تبادل زندانیان دوتابعیتی متمرکز بوده است.

هرچند که در اخبار واصله، محور گفت‌وگوهای محمد عبدالعزیز الخلیفی، وزیر مشاور در وزارت امور خارجه دولت قطر، با مقامات کشورمان روی مناسبات دوجانبه عنوان شده است؛ اما ناگفته پیداست که بیشتر گمانه‌زنی‌ها حول تلاش‌های عمان و قطر برای به نتیجه رساندن دور جدید مذاکرات پشت پرده تهران – واشنگتن می‌چرخد؛ کمااینکه محمد بن عبدالعزیز الخلیفی، وزیر مشاور در امور خارجی قطر، پس از دیدار با امیرعبداللهیان، باقری‌کنی و علی‌اکبر احمدیان و بازگشت به کشورش، در توییتی از سفر خود به ایران خبر داده و گفته که درباره برجام و آخرین تحولات منطقه‌ای و بین‌المللی تبادل نظر کرده است. وزیر مشاور خارجه قطر پیام کتبی محمد بن عبدالرحمن آل‌ثانی، نخست‌وزیر قطر را به دبیر شورای‌عالی امنیت ملی داده است. به‌همین‌دلیل، از قبل هم مسجل بود که سؤالاتی جزئی‌تر درباره اهداف سفر مقامات عمانی و قطری به تهران و ارتباط آنها با مذاکرات کنونی در نشست خبری دیروز دوشنبه ناصر کنعانی طرح شود.

در این زمینه سخنگوی وزارت امور خارجه در پاسخ به سؤالی راجع به سفر هفته گذشته وزیر امور خارجه عمان به تهران و سفر روز یکشنبه وزیر مشاور در امور خارجی دولت قطر به ایران و ارتباط این دو سفر به مذاکرات احیای برجام و تبادل زندانیان بین ایران و آمریکا به ذکر این نکته پرداخت که «بخشی از سفر اخیر مقامات عمان و قطر به ایران در چارچوب مناسبات و همکاری‌های دوجانبه ایران با این کشورها بوده است و بخشی از این سفرها نیز در چارچوب تلاش‌های توأم با حسن نیت این کشورها قرار دارد که مایل‌اند با ظرفیت‌هایی که دارند و از روابط خوبی که با دو طرف قضیه و طرف‌های برجامی دارند، برای کمک به پیشبرد مذاکرات رفع تحریم‌ها و رفع انسداد دارایی‌های مالی ایران و تبادل زندانیان استفاده کنند».