دنیای اقتصاد/ متن پیش رو در دنیای اقتصاد منتشر شده و بازنشر آن به معنای تاییدش نیست

اخیرا حذف دلار از مبادلات تجاری از سوی کشورها مورد استقبال قرار گرفته است. کشورهایی همچون روسیه، چین، مالزی، هندوستان و برزیل از جمله کشورهایی هستند که به‌طور رسمی اعلام کرده‌اند قصد دارند پول آمریکایی را از تجارت خود حذف کنند و به استفاده از ارزهای محلی در مبادلات روی آورند. اما آیا این موضوع می‌تواند زنگ خطر سقوط دلار در تجارت جهانی باشد؟ کارشناسان بر این باورند که این اتفاق حداقل در کوتاه‌مدت رخ نخواهد ‌داد. با این حال غیرقابل انکار است دولت‌ها، به تدریج از دلار به‌عنوان ارزی با ترجیح بسیار بیشتر نسبت به باقی ارزها برای استفاده در تجارت خود فاصله می‌گیرند.
 
 در چند ماه اخیر جهان شاهد اتفاق‌هایی خلاف‌عادت بوده‌ و تجارت هم از این روند اتفاقات بی‌تاثیر نیست. اعلام به‌نسبت ناگهانی آشتی دو رقیب منطقه‌ای، ایران و عربستان به ‌واسطه‌‌‌‌‌گری چین، زمزمه‌‌‌‌‌های پیوستن عربستان‌سعودی به کشورهای عضو بریکس و نیز پیمان شانگهای، اعلام تصمیم‌سازمان کشورهای صادرکننده نفت برای کاهش چشمگیر ۶/ ۱‌میلیون بشکه‌‌‌‌‌ای تولید نفت، تصمیمی که با مرکزیت عربستان‌سعودی و روسیه اتخاذ شد، همگی در جهتی خلاف‌عرف معمول جهان حرکت می‌کنند.

میانجیگری بی‌سابقه چین میان ایران و عربستان که یکی از شرکای نزدیک آمریکا است، پیوستن همین شریک آمریکا به دو سازمان رقیب غرب و ضربه نفتی به اقتصادها و خانوارهای اروپایی و آمریکایی همگی یک زمینه خلاف‌عرف دیگر دارند: اعلام خبر کاهش وابستگی به دلار در تجارت از سوی چند کشور با اقتصادهای بزرگ، موسوم به اقتصادهای نوظهور که می‌تواند بالقوه چالشی برای یکی از مهم‌ترین اهرم‌‌‌‌‌های فشار تجاری آمریکا بر جهان به‌شمار آیند. دلار از دهه۷۰ میلادی به‌عنوان اصلی‌ترین پشتوانه ارزی کشورها در تجارت استفاده می‌شود و ایالات‌متحده از آن روز با اصرار و حتی توسل به زور از جهان دلاری محافظت کرده‌است. تا پایان دهه۹۰ میلادی بیش از ۹۰‌درصد حجم تجارت جهان از طریق دلار انجام می‌گرفت.

امروز و با به‌وجود آمدن جو ژئوپلیتیکی تازه، مهم‌تر از همه بحران اوکراین و درگیری مستقیم جبهه روسی-چینی با اروپا و ایالات‌‌‌‌‌متحده، کشورها یکی‌یکی از کاهش استفاده از دلار سخن می‌گویند؛ کشورهایی که همگی یک نقطه‌مشترک دارند و آن عضویت در بریکس است. سازمانی متشکل از روسیه، چین، هندوستان، برزیل و... که مهم‌تر از همه خود را رقیبی برای اتحاد کشورهای گروه۷ می‌‌‌‌‌بینند؛ سازمانی متشکل از کشورهای ایالات‌‌‌‌‌متحده، کانادا، فرانسه، ایتالیا، آلمان و ژاپن با اقتصادهایی که اقتصادهای پیشرفته‌جهان خوانده می‌شوند، با این‌وجود روند کاهش استفاده از دلار مربوط به امروز نیست. بنا به برآورد صندوق بین‌المللی پول، استفاده از دلار در سال‌۲۰۲۱ از ۹۰‌درصد حجم مبادلات تجاری جهان در دهه۹۰ به نزدیک ۵۷‌درصد سقوط کرده‌است. کدام کشورها تاکنون رسما کاهش دلار در مبادلات تجاری خود را اعلام کرده‌‌‌‌‌اند؟

روسیه و چین
مهم‌ترین کشورهای مصمم به کاهش حجم مبادلات به دلار روسیه و چین هستند؛ مساله‌ای به‌نسبت آشکار، علنی و قابل انتظار. روسیه پس از آغاز بحران اوکراین و هدف قرارگرفتن تحریم‌های بی‌سابقه غربی عزم خود برای کاهش حجم تجارت به دلار را جزم‌تر از پیش کرده‌است. برای نمونه پکن و مسکو در ماه‌جاری اعلام کردند معاملات تجاری غیرنفتی از جمله مبادلات گاز را به یوآن چین انجام می‌دهند، اما در تازه‌‌‌‌‌ترین تحولات مربوط به این دو کشور با گسترش دامنه تجارت غیردلاری اخیرا در نشست تعاملات روسی- چینی عنوان شد که «تجارت میان روسیه و کشورهای آسیایی، آفریقایی و آمریکای‌لاتین» باید با ارزهایی جز دلار آمریکا انجام شود.

هندوستان
نخستین ضربه به دلار را هندوستان زد؛ اقتصادی بزرگ و در حال شکوفایی که  در پی بحران اوکراین تصمیمی به‌نسبت عجیب گرفت. دهلی‌‌‌‌‌نو، متحد کلاسیک ایالات‌‌‌‌‌متحده، با لحنی تهاجمی اعلام کرد نمی‌تواند پیوندهای تجاری خود با روسیه را ازبین ببرد. هندوستان کشوری است که برای رشد اقتصادی، تولید و نیز تامین نیاز داخلی به‌شدت محتاج واردات انرژی است. انرژی تحریمی و به همین دلیل تخفیفی روسیه فرصتی مناسب برای خریدهای سنگین هندوستان فراهم کرد تا از مدت‌ها خرید نفت گران‌‌‌‌‌قیمت خلاصی پیدا کند.

در ماه‌های اول بحران، وزیرخارجه هندوستان در پاسخ به فشارهای کشورهای غربی و پس از دیدار با وزیرخارجه آلمان، با لحنی تهاجمی کشورهای غربی را به «ریاکاری» متهم کرد و گفت این کشورها بد نیست سری به سبد خرید خود از روسیه بزنند و دست از «موعظه اخلاقی» دیگر کشورها بردارند.  متعاقب این اقدام و خودداری هندوستان از محکوم‌کردن اقدام مسکو، الکساندر نواک، معاون پرقدرت ولادیمیر پوتین، رسما از سفیر هندوستان در مسکو تشکر و تقدیر کرد و گفت کشورش در عملیات تجاری هندوستان از جمله در بخش کشتیرانی و بیمه سرمایه‌گذاری می‌کند تا این کشور از تحریم‌های غربی در امان بماند.

 مساله‌ای که به این‌‌‌‌‌جا ختم نشد. در ادامه دهلی‌نو اعلام کرد تجارت به دلار را کاهش می‌دهد و ارزهای محلی از جمله روپیه را جایگزین مبادلات تجاری خود خواهد کرد. روندی که از پیش نیز آغاز شده‌بود و تا همین‌جا هندوستان تجارت با ۴۴ کشور را به روپیه انجام می‌دهد و اعلام رسمی آن تنها پذیرش روندی بود که از مدت‌ها قبل آغاز شده‌بود. در تازه‌‌‌‌‌ترین اقدام بانک ذخیره ارزی هندوستان اعلام کرد حساب ۱۸ کشور برای تصفیه حساب مبادلات تجاری با روپیه هند را خواهد پذیرفت. اعلام این مساله از سوی این عضو بزرگ بریکس آغازی بود بر اعلام دلارزدایی از سوی دیگر کشورها.

برزیل
برزیل، دیگر کشور عضو بریکس که به‌تازگی با تحولات سیاسی داخلی روبه‌رو بوده‌است نیز به‌تازگی اعلام کرد که از حجم دلار در تجارت خود خواهد کاست. با بازگشت لولا داسیلوا، رئیس‌‌‌‌‌جمهور چپ‌‌‌‌‌گرا، سیاست‌های تجاری این کشور نیز دستخوش تحول شده‌است.

شرکت‌های بخش‌خصوصی برزیل در ماه‌جاری ۲۰قرارداد بزرگ با چین امضا کردند و متعاقب آن این کشور جایگزینی دلار با ارزهای دیگر را به شکل رسمی اعلام کرد. روز چهارشنبه هفته گذشته دو کشور اعلام کردند یوآن چین را جایگزین دلار آمریکا در مبادلات تجاری خود خواهند کرد.

روند روبه‌رشد تجارت برزیل و چین از مدت‌ها پیش آغاز شده‌است و از سال‌۲۰۰۹ پکن بزرگ‌ترین شریک تجاری این کشور و جایگزین ایالات‌‌‌‌‌متحده شد. تراز تجاری دو کشور در سال‌۲۰۲۲ به رکورد ۵/ ۱۵۰‌میلیارد در سال‌رسید؛ تجارت با ارز یوآن و رئالیس برزیل، با توجه به این حجم تجارت میان دو کشور می‌تواند ضربه‌‌‌‌‌ای بزرگ به دلار آمریکا بزند. این کشور اکنون بزرگ‌ترین شریک چین در آمریکای‌جنوبی است.

علاوه بر این کارشناسان انتخاب «دیلما روسف» رئیس‌جمهوری سابق برزیل به‌عنوان رئیس بانک توسعه جدید بریکس را یک گام مهم دیگر این نهاد برای همسویی و تقویت روند دلارزدایی می‌دانند. مقر این بانک که در سال‌۲۰۱۴ ایجاد شد، در شانگهای چین است و هدف آن بسیج منابع برای پروژه‌های زیرساختی و توسعه پایدار در دیگر اقتصادهای بازار نوظهور بریکس و کشورهای درحال‌توسعه است. این بانک چندی قبل بنگلادش، مصر، امارات‌متحده‌عربی و اروگوئه را به‌عنوان کشورهای عضو در سال‌۲۰۲۱ پذیرفت. ایران و عربستان نیز بنا به اخبار غیررسمی هر دو مشتاق پیوستن به بریکس هستند.

مالزی
روز سه‌‌‌‌‌شنبه همین‌هفته انور ابراهیم، نخست‌وزیر مالزی به شکل رسمی عنوان کرد تکیه بر دلار آمریکا برای جذب سرمایه‌گذاری خارجی را خاتمه خواهد داد. او همچنین گفت مذاکرات دوطرفه برای انجام مبادلات تجاری به ارز‌‌‌‌‌های محلی را با کشورهای طرف آغاز می‌کند. نخست‌‌‌‌‌وزیر مالزی که به‌تازگی به چین سفر کرده در پاسخ به این سوال که موضع این کشور در مقابل موجی که در جهان برای کاهش استفاده از دلار در مبادلات تجاری ایجاد شده‌است چیست، گفت: اساسا دلیلی برای ادامه مبادلات تجاری به دلار آمریکا وجود ندارد. او همچنین پیشنهاد کرد که کشورها باید به سمت مذاکره برای ایجاد یک صندوق آسیایی پول (مشابه صندوق بین‌المللی پول) بروند و استفاده از ارزهای محلی خود برای تجارت را پیگیری کنند. او مشارکت دو قدرت اقتصادی آسیا، چین و ژاپن را عاملی تعیین‌‌‌‌‌کننده در تقویت این روند توصیف کرد.

در آمریکا چه خبر است؟
رسانه‌‌‌‌‌های آمریکایی طبعا به این مساله بی‌توجه نمانده‌‌‌‌‌اند. از جمله دو رسانه اصلی چپ و راست آمریکا، سی‌‌‌‌‌ان‌‌‌‌‌ان و فاکس‌نیوز هریک به‌تازگی برنامه‌‌‌‌‌ای را به این مساله اختصاص دادند. فاکس‌‌‌‌‌نیوز محافظه‌‌‌‌‌کار در برنامه‌‌‌‌‌ خود کاهش «فاجعه‌‌‌‌‌بار» استفاده از دلار آمریکا را نه‌تنها ممکن دانست، بلکه آن را «قریب‌‌‌‌‌الوقوع» توصیف کرد. سی‌‌‌‌‌ان‌‌‌‌‌ان رسانه نزدیک به چپ‌‌‌‌‌گرایان آمریکا در طرف مقابل همین موضع را تکرار کرد و گفت چنانچه تسلط دلار در اقتصاد جهان به‌نحوی چشمگیر کاهش پیدا کند آمریکا با «روز حساب‌‌‌‌‌کشی مواجه خواهد شد چنانچه تا به حال به چشم ندیده باشد.»

هر دو برنامه محتوای خود را بر خطر چین متمرکز کرده‌‌‌‌‌اند؛ هراسی که به شکل رسمی از زمان کاندیداتوری جو بایدن و مناظره‌‌‌‌‌های انتخاباتی به آن دامن زده می‌شود و در اسناد امنیتی و نیز تجاری آمریکا نیز بازتاب داشته‌است. از جمله این مواجهه‌‌‌‌‌ها، سوای سند امنیت ملی ایالات‌‌‌‌‌متحده که در آن چین‌‌‌‌‌هراسی به شکل مشخص تبلیغ شده‌است، مهم‌ترین سند تجاری ایالات‌متحده نیز به ترس از غلبه چین اشاره دارد. لایحه‌‌‌‌‌ای که نام کاهش تورم بر خود دارد و تمرکز آن بیشتر بر تولید محصولات فناورانه از جمله ماشین‌‌‌‌‌های الکتریکی درون مرزهای ایالات‌متحده است، مستقیما به تقابل تجاری آمریکا و چین اشاره دارد. دلارزدایی آخرین حلقه چین‌‌‌‌‌هراسی آمریکایی است و در حالی از سوی رسانه‌‌‌‌‌های ایالات‌‌‌‌‌متحده پیگیری می‌شود که برخی کارشناسان اقتصادی جایگزین‌شدن یوآن چین با دلار آمریکا حداقل در کوتاه‌مدت را بسیار دور از ذهن می‌دانند. در مطلبی که به‌تازگی در مجله اینترنتی اوراسیا‌‌‌‌‌ریو چاپ شده‌است به‌طور خلاصه دلایل ناممکن‌بودن این جایگزینی را این موارد اعلام می‌کند: چین همچنان به امر کنترل سرمایه مشغول است، شاخص باز‌بودن اقتصاد چین حتی نزدیک به آمریکا نیست و دست آخر استقراض از دولت ایالات‌‌‌‌‌متحده همچنان بسیار کم‌‌‌‌‌خطرتر از دولت چین است، با این‌وجود این گزارش نیز منکر این واقعیت نیست که جهان شاهد این است که رژیم‌‌‌‌‌های سیاسی و دولت‌ها در سطح جهان، کم‌‌‌‌‌کم از دلار به‌عنوان ارزی با ترجیح بسیار بیشتر نسبت به باقی ارزها برای استفاده در تجارت خود فاصله می‌گیرند، اما آیا سقوط دلار آمریکا نزدیک است؟ به‌نظر حداقل در کوتاه‌‌‌‌‌مدت، نه.