خانمی را تصور کنید که از صبح تا شب در خانه می‌چرخد و کار می‌کند، از آماده کردن غذا برای همسر و فرزندانش گرفته تا تمیز کردن و مرتب نگه‌داشتن خانه؛ از تربیت بچه‌ها گرفته تا آرام نگه داشتن خانه برای استقبال از شوهر. اما درنهایت برای خریدن لباسی در شب مهمانی خانوادگی باید مدت‌ها به همسرش التماس کند و درنهایت لباسی را برای چندمین بار بپوشد. اگر هم دعوا و مشاجره‌ای بین او و همسرش اتفاق بیفتد، متهم می‌شود که در خانه است و مرد از صبح تا شب کار می‌کند که خرج خوراک و پوشاک او و بچه‌ها را بپردازد.

این‌جور وقت‌هاست که تصور می‌کنیم زندگی چقدر تکراری و تلخ شده! انگار هیچ چیزی روح ندارد و هر روز کپی روز قبل است. این نوع تصورات از جایی سرچشمه می‌گیرد که روش و منش در کنار هم بودن را نمی‌دانیم. یا اصلاً یاد نگرفته‌ایم یا اگر یاد گرفته‌ایم، بلد نیستیم چطور باید اجرایش کنیم تا زندگی‌مان تکراری و نگران‌کننده نباشد.

در گفتگویی با دکتر طاهره محسنی، استاد حوزه و دانشگاه و کارشناس مسائل دینی دلایل واجب بودن پرداخت نفقه از سوی مردان برای همسرشان را مورد بررسی قرار داده‌ایم تا دلایل و احکام این دستور اسلامی، برای همه تبیین شود.

دکتر محسنی در این باره تأکید کرده است که: «نفقه مقدار مشخص و ثابتی ندارد تا همه مردان مجبور باشند مقدار مشخصی از درآمد خود را به زن پرداخته و یا مسکن و خوراک و پوشاک ثابت و معینی برای همسرشان تهیه کنند. درواقع هر مردی بنا بر توانایی اقتصادی خودش باید نفقه همسرش را تعیین کند. طبیعی است هر اندازه مرد از نظر اقتصادی در وضعیت بهتری بوده و درآمد بیشتری داشته باشد، باید نفقه بهتری به همسرش بپردازد و اگر توانایی مالی کمی دارد و در فقر به سر می‌برد، باید به‌اندازه دارایی‌اش نفقه بدهد.»

البته زن هم در ازای دریافت نفقه مسئولیت‌هایی بر عهده دارد. آن طور که این کارشناس مسائل دینی توضیح می‌دهد: «این‌طور نیست که در هر شرایطی، پرداختن نفقه بر مرد واجب باشد. درواقع پرداختن نفقه زمینه‌هایی را نیاز دارد که باید رعایت شود. ازجمله این‌که ازدواج دائمی باشد. چون نفقه مربوط به ازدواج‌های دائمی است، یعنی وقتی زن و شوهری به طور دائم با یکدیگر عقد می‌کنند بر مرد واجب است که به طور مرتب مبلغی پول را به همسرش بپردازد و لباس، غذا و مکان و مایحتاج زندگی او را تأمین کند تا او بتواند به راحتی زندگی کند. پس می‌توان گفت که نفقه در حکم وسیله‌ای است تا زن بتواند بهتر و آسان‌تر زندگی کند و اگر این حق نبود، زن برای زندگی کردن با سختی و مشقت مواجه می‌شد.»

استاد دانشگاه امام صادق علیه السلام ادامه می‌دهد: «شرط دیگر پرداخت نفقه، مسئولیت‌پذیری زن است. همان طور که نفقه دادن بر مرد واجب است، تمکین و اطاعت زن از شوهر هم واجب است. چون حق نفقه در ازای مسئولیت‌هایی که زن بر عهده دارد پرداخت می‌شود، مانند شوهرداری، خانه‌داری و مراقبت از فرزندان. طبیعی است که پرداختن به چنین کار‌هایی زمان زیادی از وقت زن را می‌گیرد. پس به ازای این مسئولیت‌ها پرداختن نفقه از طرف شوهر واجب می‌شود.»

آشنایی با مفهوم نفقه

برای آغاز گفتگو خوب است مفهوم لغوی نفقه را بدانیم. شاید آشنا بودن با مفهوم این کلمه، بخشی از پرسش‌ها درباره ماهیت نفقه را روشن و مشخص کند.

نفقه از ریشه «نفق» و «انفاق» می‌آید که حکم همان انفاقی را دارد که هر انسانی از اموالش به دیگران کمک می‌کند. البته نفقه در مورد روابط زناشویی مصداق دارد و در اصطلاح به خوراک، پوشاک و وسایل خانه و منزل نفقه گفته می‌شود که باید به طور متعارف با وضعیت زن متناسب باشد و از طرف مرد به او پرداخت شود.

البته گاهی هم خدمتکار به عنوان بخشی از نفقه محسوب می‌شود، یعنی اگر زنی به داشتن خدمتکار عادت داشته و یا به دلیل بیماری یا مشکلات جسمی به خدمتکار نیاز داشته باشد، بر مرد واجب است که خدمتکاری به عنوان نفقه زن، برای او تعیین کند.

انواع پرداخت نفقه

نکته مهم دیگر این است که در دین اسلام توصیه‌های زیادی در مورد پرداخت نفقه به زن شده و به شکل‌های گوناگون قابلیت پرداخت دارد. انواع پرداخت نفقه چیست؟

نفقه مربوط به خوراک می‌تواند به دو صورت به زن داده شود: اول اینکه زن در غذا خوردن با همسرش هم‌سفره شود و با هم غذا بخورند و دوم اینکه مرد مبلغی را برای تهیه غذای او بپردازد.

اگر زن و شوهر بر پرداخت نفقه به صورت پول نقد برای خوراک و پوشاک یا بخش‌های دیگر نفقه توافق کنند و زن آن را دریافت کند، مالکش می‌شود. البته دریافت پول نقد به عنوان نفقه باید با رضایت هر دو نفر باشد و هیچ‌کدام حق ندارند دیگری را به پرداخت نفقه به صورت پول نقد وادار کنند.

رفع یک شبهه

آیا اگر خانمی تمکن مالی داشته باشد، یعنی یا صاحب درآمد باشد و یا دارایی و اموالی در اختیار داشته باشد، همسر او می‌تواند نفقه‌اش را پرداخت نکند؟

دریافت نفقه از طرف زن هیچ ربطی به تمکن مالی او ندارد. یعنی هر اندازه که زن ثروتمند باشد، باز هم بر مرد واجب است که تحت شرایطی نفقه او را بپردازد.

شرایط پرداخت نفقه

چه شرایطی؟

این طور نیست که در هر شرایطی، پرداختن نفقه بر مرد واجب باشد. درواقع پرداختن نفقه زمینه‌هایی را نیاز دارد که باید رعایت شود. ازجمله این‌که ازدواج دائمی باشد. چون نفقه مربوط به ازدواج‌های دائمی است، یعنی وقتی زن و شوهری به طور دائم با یکدیگر عقد می‌کنند بر مرد واجب است که به طور مرتب مبلغی پول را به همسرش بپردازد و لباس، غذا و مکان و مایحتاج زندگی او را تأمین کند تا او بتواند به راحتی زندگی کند. پس می‌توان گفت که نفقه در حکم وسیله‌ای است تا زن بتواند بهتر و آسان‌تر زندگی کند و اگر این حق نبود، زن برای زندگی کردن با سختی و مشقت مواجه می‌شد.

شرط دیگر پرداخت نفقه، مسئولیت‌پذیری زن است. همان طور که نفقه دادن بر مرد واجب است، تمکین و اطاعت زن از شوهر هم واجب است. چون حق نفقه در ازای مسئولیت‌هایی که زن بر عهده دارد پرداخت می‌شود، مانند شوهرداری، خانه‌داری و مراقبت از فرزندان.

طبیعی است که پرداختن به چنین کار‌هایی زمان زیادی از وقت زن را می‌گیرد. پس به ازای این مسئولیت‌ها پرداختن نفقه از طرف شوهر واجب می‌شود.

درمجموع مسئولیت‌هایی که بر عهده زن است، شامل تمکین، پاکیزگی و آراستن خود برای همسر، بیرون نرفتن از منزل بدون اجازه همسر و دور کردن چیز‌هایی از خود که باعث ناراحتی مرد می‌شود. اگر زن از انجام چنین مسئولیت‌هایی سر باز بزند، نمی‌تواند نفقه مطالبه کند.

شرط دیگری که برای پرداختن نفقه مطرح می‌شود، آن است که زن، مرتد نباشد. چون حکم نفقه، یک حکم اسلامی است و مربوط به خانواده‌های مسلمان است؛ بنابراین زنی که از اسلام خارج شده و به اصطلاح مرتد شده، حق دریافت نفقه از همسرش را ندارد. البته حکم زندگی زناشویی در شرایط ارتداد زن هم مدت خاصی دارد که اگر رعایت نشود، عقد آن‌ها هم باطل می‌شود.

دیگر آنکه ارتباطات زناشویی بین همسران برقرار باشد. چون زندگی زناشویی هم یکی از شرط‌های اصلی برای پرداختن نفقه است و اگر این شرایط نباشد، پرداختن نفقه هم معنایی نخواهد داشت.

مقدار نفقه

میزان نفقه چقدر است؟ آیا همه مردان باید مبلغ مشخص و از پیش تعیین‌شده‌ای را به همسر خود بپردازند؟

نفقه مقدار مشخص و ثابتی ندارد تا همه مردان مجبور باشند مقدار مشخصی از درآمد خود را به زن پرداخته و یا مسکن و خوراک و پوشاک ثابت و معینی برای همسرشان تهیه کنند. درواقع هر مردی بنا بر توانایی اقتصادی خودش باید نفقه همسرش را تعیین کند.

طبیعی است هر اندازه مرد از نظر اقتصادی در وضعیت بهتری بوده و درآمد بیشتری داشته باشد، باید نفقه بهتری به همسرش بپردازد و اگر توانایی مالی کمی دارد و در فقر به سر می‌برد، باید به‌اندازه دارایی‌اش نفقه بدهد.

این نکته مهم در آیه ششم سوره مبارکه طلاق آمده است که می‌فرماید: «أَسْکِنُوهُنَّ مِنْ حَیْثُ سَکَنتُم مِن وُجْدِکُمْ... لِیُنفِقْ ذُو سَعَةٍ مِن سَعَتِهِ وَمَن قُدِرَ عَلَیْهِ رِزْقُهُ فَلْیُنفِقْ مِمَّا آتَاهُ اللَّهُ؛ آن‌ها را هر جا خودتان سکونت دارید و در توانایی شماست سکونت دهید... آنان که امکانات وسیعی دارند، باید از امکانات وسیع خود انفاق کنند و آن‌ها که تنگدست‌اند، از آنچه خدا به آن‌ها داده انفاق نمایند.»