وینش/ جنگ مسلماً تاثیر واضح و آشکاری روی زندگی کودکان و نوجوانانی گذاشت که آن را تجربه کردند. کودکان آن روز که حالا کودکی خود را با صدای آژیر خطر به یاد می‌آورند و نوجوانانی که شناسنامه‌های خود را برای رفتن به جبهه دستکاری کردند، تاثیرش را فراموش نمی‌کنند. کودکان و نوجوانان نسل‌های بعدی نیز با خاطره این جنگ درگیر بودند. اما این جنگ هشت‌ساله در ادبیات کودک و نوجوان چه بروز و ظهوری داشت؟ در این مطلب مریم محمدخانی در پی پاسخ این سوال، به سه نمونه موفق از حضور جنگ در رمان‌های نوجوان اشاره می‌کند.
 
کمی بیش از سی سال از جنگ هشت ساله‌ی بین ایران و عراق می‌گذرد، جنگی که بی‌تردید بر زندگی کودکان و نوجوانان بسیاری تاثیر گذاشت، از نوجوانانی که برای مبارزه و رفتن به جبهه شناسنامه‌شان را دستکاری کردند گرفته تا مهاجرت و بی‌خانمانی که دامان خانواده‌های بسیاری را گرفت. کودکان و نوجوانان بسیاری عزیزان‌شان را در این جنگ از دست دادند و تلخی‌هایی را تجربه کردند. بنابراین گشتن به دنبال انعکاس این وضعیت در ادبیات کودک و نوجوان بی‌حاصل نیست، مخصوصا در دهه‌ی اخیر به آثاری برمی‌خوریم که هر چه از فضای ایدئولوژیک دهه‌ی شصت فاصله گرفته‌اند، تصاویر متفاوتی را انعکاس داده‌اند. در اینجا به معرفی چند نمونه از این کتاب‌ها می‌پردازیم.

هستی (نویسنده: فرهاد حسن‌زاده/ ناشر: کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان/ چاپ اول: ۱۳۸۹/ ۲۶۴ صفحه/ ۱۱۵۰۰ تومان)

این رمان نوجوان که از زاویه‌ی اول شخص روایت می‌شود داستان هستی است، دختر نوجوانی که دوست ندارد دختر باشد! عاشق لباس‌ها و بازی‌هایی است که جامعه پسرانه می‌شماردشان و عاشق فوتبال. سر همین فوتبال بازی کردن است که دستش شکسته و مجبور است سرزنش‌های پدر را تحمل کند. هستی و پدرش رابطه‌ی خوبی ندارند و مادر هستی مجبور است مدام بین آن‌ها وساطت کند. آن‌ها در آبادان زندگی می‌کنند و منتظر تولد یک نوزاد هم هستند تا به خانواده‌شان اضافه شود. درست است به دلیل دردسرهایی که هستی هر چند وقت یک‌بار به بار می‌آورد زندگی خیلی آرامی ندارند اما شروع جنگ همین آرامش نصفه و نیمه را هم می‌گیرد. حالا دیگر آبادان امن نیست، ممکن است خانه‌شان هر لحظه بمباران شود و اطرافیان هستی دانه به دانه به جنگ می‌روند، مثل دایی جمشید که رابطه‌ی خوب و نزدیکی با هستی دارد.

این داستان فقط داستان خانواده‌ای نیست که بر اثر جنگ از هم می‌پاشد، داستان خانواده‌ای است که در جنگ مفاهیم تازه‌ای را کشف می‌کند، مثل شجاعت. هستی غم را، خشم را، عشق را، استیصال را، نگرانی را و … در عمیق‌ترین شکل ممکن تجربه می‌کند و در آخر کتاب با دختری روبه‌رو هستیم که از دست دادن را تجربه کرده، ایستاده و فریاد زده: «وای خاله…چی شد؟ همه‌اش ترکید؟ رمبید رو سرمون؟ آسمونه نگاه کن، دلت نگرفت از سیاهیش؟ ئی آسمون سیاه نیست، چرکه، کثیفه. ئی همون آسمونیه که توش طیاره‌هامونه هوا می‌کردیم؟ پس کی می‌خوایم برگردیم سر خونه‌ی اول؟ سر همون جایی که بودیم…»


شب به خیر فرمانده (نویسنده: احمد اکبرپور/ تصویرگر: نرگس محمدی/ ناشر: افق/ چاپ اول: ۱۳۹۴/ ۲۴ صفحه/ ۷۰۰۰ تومان)

این کتاب تصویری حاصل مسابقه‌ای است که یونیسف و شورای کتاب کودک ایران برگزار کرده بودند. این کتاب در سال ۹۴ با تصویرگری جدید در قالب کتاب‌های تصویری نشر افق به چاپ رسید.

شب به خیر فرمانده داستان پسرکی است که مادرش را در جنگ از دست داده، یک پا ندارد و از پای مصنوعی استفاده می‌کند و پدرش دوباره ازدواج کرده است. پسرک در اتاقش مشغول بازی است. با خود یک بازی جنگی می‌کند و سعی دارد سربازهای دشمن را بکشد تا انتقام مادرش را از آن ها بگیرد.

خلاصه‌ی کوتاه این کتاب تلخ است و سیاه، اما همراهی تصویر با این داستان و قدرتی که دنیای خیال به پسر بخشیده فضا را کمی تلطیف می‌کند و به خواننده کمک می‌کند سیاهی نفس‌گیر را تاب بیاورد. کمک می‌کند تا همراه پسرک حرکت کند و از زاویه‌ای تازه به مفهوم دشمن نگاه کند.

اهمیت این کتاب به نمایش گذاشتن وضعیت کودکان در فضای بعد از جنگ است، کودکانی که به دلایل مختلف درگیر مشکلاتی شده‌اند و گاه هیچ کمکی برای پشت سر گذاشتن آسیبی که به آن‌ها وارد شده است ندارند. علاوه بر این، شب به خیر فرمانده به تقویت حس همدلی در مخاطب کمک می‌کند و او را تشویق می‌کند خودش را جای دیگران بگذارد، شاید مفهوم دوست و دشمن تغییر کند.

 
عاشقانه‌های یونس در شکم ماهی (نویسنده: جمشید خانیان/ ناشر: کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان/ چاپ اول: ۱۳۹۰/ ۷۳۰۰ تومان/ ۱۶۸ صفحه)

شاید ادعای گزافی نباشد اگر جمشید خانیان را فرم‌گراترین نویسنده‌ی رمان نوجوان ایران بدانیم. عاشقانه‌های یونس در شکم ماهی هم با یک بازی فرمی پیش می‌رود. داستان دختر نوجوانی به اسم سارا که عاشق نوازندگی پیانوست و چیزی عزیزتر از پیانویش، کوکو نمی‌شناسد. اما جنگ که شوخی ندارد! سارا و خانواده‌اش مجبورند شهرشان را ترک کنند، سارا تمام تلاشش را می‌کند که هر جا می‌رود کوکو را هم همراه خودش ببرد، اما وقتی بین نجات جان یک انسان و سوار کردن او پشت وانت و رها کردن کوکو در بیابان مجبور به انتخاب می‌شود، معلوم است که باید از پشت وانت کوکو را تماشا کند که وسط بیابان ایستاده و شاید بمبی هم به او بخورد و سارا از بین رفتنش را ببیند. برای همین است که سارا از یونس دل خوشی ندارد، همان پسری که با بی‌بی‌اش در بیابان جلوی ماشینشان سبز شدند و او مجبور شد کوکو را رها کند. سارا در لبه‌ی بین عشق و نفرت گیر کرده، عشقی نوجوانانه که آرام آرام در دلش پا می‌گیرد.

ویژگی مهم این کتاب پرداختن به دغدغه‌های دختر نوجوانی از طبقه‌ی متوسط در بحبوحه‌ی جنگ و مبارزه است. دختری جنوبی که نوازندگی حرفه‌ای پیانو رویای زندگی‌اش است اما ناگهان خود را در وضعیتی می‌بیند که چیزی جز حفظ جان اهمیتی ندارد. شاید پیانوی سارا نماد آرزوهای نوجوانی‌اش باشد که پشت سرش جا مانده، و روبه‌روی سارا عشقی است که جنگ آن را هم می‌رباید. جمشید خانیان در این کتاب از چیزهایی حرف می‌زند که جنگ از آدم‌ها می‌گیرد و از چیزهایی که به آدم‌ها می‌بخشد: چیزهایی چون از دست دادن، چون جا گذاشتن و چون اندوه.