هم میهن/متن پیش رو در هم میهن منتشر شده و بازنشرش در آخرین خبر به معنای تاییدش نیست

توافق ایران و عربستان چه تاثیری بر سیاست خاورمیانه‌ای آمریکا و اروپا خواهد داشت؟

در تاریخ ۱۹ اسفند ۱۴۰۱ و در نتیجه دو سال مذاکره میان ایران و عربستان، توافقی میان علی شمخانی، دبیر شورای عالی امنیت ملی و مساعد بن‌محمد العیبان، وزیر مشاور و عضو شورای وزیران و مشاور امنیت ملی عربستان سعودی به امضا رسید تا در نتیجه آن، فرآیند سیاسی پایان بخشیدن به ۷ سال قطع رابطه دیپلماتیک آغاز شود؛

رابطه‌ای که از ۱۳ دی‌ماه ۱۳۹۴ و در پی ناآرامی‌ها و حمله به سفارت عربستان‌سعودی در تهران و سرکنسولگری این کشور در مشهد قطع شده و روابط دو کشور به سمت تنش رفته بود، با دیدار وزرای امور خارجه دو کشور و سفر هیئت‌های کارشناسی برای بازدید از اماکن دیپلماتیک، از سرگرفته شد تا ضمن حضور هیئت سعودی در تهران و مشهد، درِ سفارت ایران در ریاض نیز پس از ۷ سال باز شود. این توافق از همان ابتدا مورد استقبال کشورهای منطقه قرار گرفت و علاوه بر کشورهای عربی، کشورهای مهم منطقه مانند سوریه و ترکیه نیز از این توافق استقبال کردند؛ میخائیل بوگدانوف، معاون وزیر خارجه روسیه هم گفته است که کشورش در به ثمر رسیدن این توافق نقش داشته و گفته مسکو «به همراه کشورهایی مانند عمان و عراق و... به این روند سیاسی کمک کرده است». وزارت خارجه ترکیه در بیانیه‌ای از توافق ایران و عربستان سعودی برای از سرگیری روابط دیپلماتیک و بازگشایی سفارت‌خانه‌های دو کشور پس از ۷ سال استقبال کرد.

در میان واکنش‌های مثبت به از سرگیری روابط میان تهران و ریاض، واکنش کشورهای غربی بیش از سایرین مورد توجه قرار گرفت چراکه به نظر می‌رسید کسی در غرب انتظار نداشت که ایران در میانه فضای ناشی از توقف مذاکرات برای احیای برجام و نارضایتی‌های داخلی، بتواند یکی از مهم‌ترین پرونده‌های منطقه‌ای خود را به سرانجام برساند.

آمریکا و اروپا شوکه شده‌اند؟
در نخستین واکنش ایالات‌متحده به این توافق، یک سخنگوی کاخ سفید اعلام کرد: «ما از هرگونه تلاش برای کمک به پایان جنگ در یمن و کاهش تنش‌ها در خاورمیانه استقبال می‌کنیم. کاهش تنش‌ها و دیپلماسی به همراه بازدارندگی ستون‌های اصلی سیاستی هستند که جو بایدن، رئیس‌جمهور آمریکا به آن اشاره کرده است.» آنتونی بلینکن، وزیر امور خارجه آمریکا نیز گفت: «اگر این توافق واقعاً محقق شود و به‌ویژه اگر ایران به تعهداتش در این توافق عمل کند، اقدام مثبتی انجام شده است.» وزیر امور خارجه ایالات متحده افزود:«از منظر ما، هر چیزی که بتواند به کاهش تنش، جلوگیری از درگیری و مهار اقدامات خطرناک یا بی‌ثبات‌کننده ایران کمک کند، چیز خوبی است، حتی اگر توافقی بین عربستان سعودی و ایران باشد که با مشارکت چین حاصل شده است.» روزنامه وال‌استریت‌ژورنال نیز مدعی شده است که ویلیام برنز، رئیس سازمان اطلاعات مرکزی آمریکا از این توافق ناخشنود است و به ولیعهد عربستان اعلام کرده است که «آمریکا از آشتی‌جویی ریاض با تهران و سوریه که هر دو هنوز تحت تحریم‌های غرب هستند، شوکه شده است.»

در بیانیه اتحادیه اروپا در خصوص این توافق آمده است:«از آنجایی که هم عربستان سعودی و هم ایران اهمیت کانونی برای امنیت منطقه دارند، ازسرگیری روابط دوجانبه آنها می‌تواند به ثبات منطقه در کلیت آن کمک کند.» این بیانیه می‌افزاید: «صلح، ثبات و تنش‌زدایی، اولویت‌هایی در خاورمیانه هستند و [اتحادیه اروپا] آماده است تا در این زمینه با همه طرف‌ها همکاری کند.»

وزارت خارجه فرانسه نیز در بیانیه‌ای با استقبال از این توافق، اعلام کرد که «پاریس موافق هرگونه ابتکاری است که بتواند تاثیر محسوسی بر کاهش تنش و تقویت امنیت و ثبات منطقه‌ای بگذارد.» اولاف شولتز، صدراعظم آلمان نیز در نخستین واکنش گفت: «خوب است که عربستان‌سعودی و ایران می‌خواهند روابط خصمانه کمتری با یکدیگر داشته باشند.» در این میان انگلیس اما ترجیح داد با فاصله زمانی یک‌ماهه به این توافق واکنش نشان دهد؛ سخنگوی نخست‌وزیر انگلیس به این جمله اکتفا کرد که «اگر توافق به‌دست‌آمده منجر به تنش‌زدایی شود، استقبال می‌کنیم». 

شبکه خبری فرانسه‌۲۴ در گزارش خود در روز امضای توافق میان حسین امیرعبداللهیان و فیصل بن‌فرحان، وزرای خارجه ایران و عربستان نوشت: «نزدیکی شوکه‌کننده بین عربستان و ایران که به‌شدت برخلاف سیاست دولت‌های غربی در قبال فعالیت‌های هسته‌ای ایران پیش رفته، پتانسیل آن را دارد تا روابط در سراسر منطقه خاورمیانه را متحول کند.»

ناخرسندی غرب از نقش‌آفرینی چین
یکی از نکات قابل‌توجه در نوع واکنش به توافق تهران و ریاض این بود که بسیاری از سران کشورهای اروپایی و وزارت‌خانه‌های این کشور و البته اتحادیه اروپا، ترجیح دادند در اظهارات و بیانیه‌های خود، اشاره‌ای به نقش چین نداشته باشند. این نوع واکنش، تحلیل‌های رسانه‌ای و البته اظهارات دیپلمات‌های اروپایی که می‌خواهند نام‌شان فاش نشود، نشان‌دهنده آن است که نقش‌آفرینی پکن در موضوع پایان ۷سال قطع روابط دیپلماتیک تهران و ریاض، زنگ خطر افزایش نفوذ چین در خلیج‌فارس و خاورمیانه را برای غرب به‌ویژه ایالات‌متحده به‌صدا در آورده است. 

همچنین این توافق در برهه‌ای صورت گرفته است که روابط پکن و واشنگتن به واسطه موضوع تایوان و بالُن جاسوسی در یکی از پرتنش‌ترین روزهای خود به سرمی‌برد. جان کربی، سخنگوی شورای امنیت ملی کاخ سفید در واکنش به نقش‌آفرینی چین در این توافق عنوان کرده است که «ایالات متحده از نزدیک رفتار پکن در خاورمیانه و جاهای دیگر را زیر نظر دارد. در مورد نفوذ چین در خاورمیانه یا در آفریقا یا آمریکای لاتین... ما مطمئنا نظاره‌گر تلاش‌های چین برای به‌دست آوردن نفوذ و جای پا در سایر نقاط جهان در راستای منافع خودخواهانه این کشور هستیم.»

جفری فلتمن، مقام ارشد سابق ایالات متحده معتقد است که نقش چین در بازگشایی سفارتخانه‌ها پس از ۷ سال، مهم‌ترین جنبه توافق ایران و عربستان است. این مقام پیشین سازمان ملل می‌افزاید: «این توافق احتمالا به‌عنوان یک سیلی به دولت بایدن و به‌عنوان مدرکی مبنی بر اینکه چین یک قدرت رو به رشد است، تفسیر خواهد شد.» 

دانیل راسل، دیپلمات ارشد ایالات‌متحده در امور شرق آسیا در دوران ریاست‌جمهوری باراک اوباما، بر این باور است که حضور چین در میانجیگری میان ایران و عربستان می‌تواند پیامد مهمی برای واشنگتن به همراه داشته باشد. این دیپلمات پیشین معتقد است که «این غیرعادی است که چین به تنهایی برای میانجیگری یک توافق دیپلماتیک در مناقشه‌ای که طرف آن نیست، اقدام کند. پرسش این است که آیا این یک پیام برای آینده است؟... آیا سفر شی‌جین‌پینگ به مسکو نیز می‌تواند مقدمه‌ای برای تلاش میانجیگرانه چین بین روسیه و اوکراین باشد؟» 

در همین راستا، رویترز در آستانه نشست گروه ۷ در ژاپن در گزارشی نوشت: «توافق ایران و عربستان گروه ۷ را به فکر بازاندیشی درباره خاورمیانه انداخته است». براساس این گزارش، یک منبع دیپلماتیک فرانسه که در جمع خبرنگاران صحبت کرده، اما خواسته نامش فاش نشود، گفت: «نوعی بازآرایی در حال انجام است.»

این دیپلمات گفت: «گروه ۷ هم باید بتواند از منافع امنیتی خود که از قضا در راستای امنیت منطقه‌ و امنیت جهان است، محافظت کند.» وی افزود: «توافق ایران-سعودی-چین، نشانه مشکلات ما است. هیچ‌کس از این توافق خبردار نشد. بنابراین لازم است ما دوباره گردهم جمع شویم. گروه هفت تنها زمانی معتبر باقی خواهد ماند که بتواند مشکلات دنیا را مدیریت کند».  توافق مهم و تاریخی ایران و عربستان سعودی، که به ۷ سال تنش میان دو کشور مطرح خاورمیانه پایان داده است، قطعا آغاز راهی خواهد بود تا عصر جدیدی را در تحولات منطقه رقم بزند. شکل‌گیری روند کاهش تنش و از سرگیری روابط ایران با کشورهایی همچون بحرین و بازگشت سفیر ایران به امارات، سفر وزیر امور خارجه سوریه به عربستان و آغاز پروسه بازگشت این کشور به شورای همکاری خلیج‌فارس و پایان بحران یمن از نشانه‌های دوران جدید در منطقه است که با نقش‌آفرینی مثبت چین و بدون دخالت کشورهای غربی به‌ویژه آمریکا که پیش‌تر این منطقه به‌عنوان حوزه نفوذش محسوب می‌شد، انجام شده است؛ در نتیجه این توافق از دو منظر، توجه آمریکا و کشورهای مطرح اروپایی را به خود جلب کرده است؛ نخست آنکه غرب از روند آن مطلع نبوده و پیش‌بینی‌ای از آن نداشته است و سپس آنکه میانجیگری و برنامه‌ریزی آن از سوی چین به‌عنوان رقیب مستقیم ایالات‌متحده صورت گرفته است.