دنیای اقتصاد/متن پیش رو در دنیای اقتصاد منتشر شده و بازنشرش در آخرین خبر به معنای تاییدش نیست

کامران کرمی| بن‌بست مذاکرات احیای برجام که با تعلیق گفت‌وگوها از اواخر مرداد ماه سال گذشته پدیدار شده و آن‌را از دستورکار طرفین خارج کرده، باعث شده تا چشم‌انداز این توافق برای بازیگران مبهم اما در عین حال سرنوشت آن همچنان مهم و دارای تاثیر باشد.
 
عربستان سعودی یکی از این بازیگرانی است که ضمن داشتن ابهام بر سر برنامه جامع اقدام مشترک، حساسیت قابل‌توجهی نسبت به سرنوشت این معاهده دارد. اگرچه ریاض با توافق ۱۹ اسفند ماه با تهران به میزبانی چین برای ازسرگیری مجدد روابط دیپلماتیک، بخش قابل‌توجهی از نگرانی‌های امنیتی خود را از طریق مذاکره مدیریت کرده است، اما وضعیت بلاتکلیف برجام همچنان خطر بروز مجدد تنش به‌خصوص در سطح منطقه‌ای میان ایران و اسرائیل را محتمل کرده و از این زاویه چگونگی رقم خوردن سرنوشت این توافق عنصری مهم در ملاحظات سعودی است. به عبارت دقیق‌تر، احیای کامل برجام، توافق موقت، تداوم وضعیت گرگ و میش و فروپاشی برجام هر کدام دلالت‌های معناداری برای این وضعیت به دنبال دارد. در چنین فضایی رسیدن به برآورد عربستان از آینده برجام را باید ابتدا در پیشینه آن و مواضع و رویکردهای این کشور از قبل از توافق ۲۰۱۵ در وین مورد ارزیابی قرار داد تا بتوان تصویر روشن‌تری از این وضعیت به دست داد.

 نگرانی از شکل‌گیری توافق ۲۰۱۵
از آغاز مذاکرات هسته‌ای که اواخر شهریور ۱۳۹۲ در حاشیه مجمع عمومی سازمان ملل کلید آن زده شد و کمتر از چند ماه به توافق اولیه ژنو در آذر ماه همان سال رسید، عربستان روند مذکور را به نفع رقیب و به ضرر خود ارزیابی می‌کرد. به این معنی که توافق هسته‌ای علاوه بر اینکه ایران را از ذیل فصل ۷ منشور خارج و تحریم‌های گسترده علیه آن را تعلیق می‌کرد، با دادن حق غنی‌سازی به این کشور زمینه را برای دستیابی ایران به تکنولوژی هسته‌ای بومی و متعاقب آن دستیابی به کلاهک هسته‌ای در آینده نزدیک فراهم می‌کند.  با چنین ادراکی بود که شاهد تشدید رفت و آمدهای مقامات عربستان به آمریکا و گفت‌وگو با مقامات دولت اوباما و همچنین تشدید لابی‌های ضد برجام در کنگره این کشور بودیم. سفر آذر ماه ۱۳۹۳ سعودالفیصل وزیر خارجه فقید عربستان به وین و دیدار با جان کری وزیر خارجه اسبق آمریکا در هواپیما که مذاکرات را برای یک دوره ۶ماهه به عقب انداخت، اوج این روند ارزیابی می‌شود. اگرچه در نهایت توافق هسته‌ای به‌رغم بی‌میلی عربستان در ۲۳ تیر ماه ۱۳۹۴ امضا و شش ماه بعد اجرایی شد.

 کارشکنی در روند اجرای برجام
اما نگرانی‌های عربستان همچنان استمرار داشت و با توصیه رئیس‌جمهور اسبق آمریکا به سعودی‌ها برای تقسیم منطقه با ایران فاز جدیدی به خود گرفت و ریاض را به سمت کارشکنی در این روند سوق داد. روندی که چند روز قبل از اجرایی شدن برجام در ۲۷ دی ماه ۱۳۹۴، به قطع روابط دیپلماتیک عربستان با جمهوری اسلامی ایران به دلیل حمله نیروهای خودسر به سفارت و سرکنسولگری این کشور در تهران و مشهد انجامید. این مقطع زمانی با تغییر ساختار قدرت در عربستان و روی کار آمدن تیم جدید سیاسی و امنیتی به رهبری محمد بن‌سلمان نیز مصادف شد و برآیند آن تشدید تنش بین دو کشور و گذار عربستان به سمت موازنه سخت در برابر ایران بود. در این فضا رفت و آمدهای دیپلماتیک عربستان به کنگره آمریکا نیز تشدید شد که پیروزی جمهوری‌خواهان به رهبری دونالد ترامپ که از مدت‌ها قبل وعده تغییر برجام را داده بود، جان تازه‌ای به این خمودگی عربستان داد.

 همراهی باتحریم‌ها و پروژه فشار حداکثری
ریاض در یک تغییر ملموس از استراتژی موازنه نرم در مقابل دولت اوباما به سمت دنباله‌روی سخت از دولت ترامپ حرکت کرد و فضای به وجود آمده را بهترین فرصت برای به نتیجه رساندن رویکرد خود ارزیابی کرد. خروج ترامپ از برجام، بازگشت تحریم‌ها و کلیدزدن پروژه فشار حداکثری که همزمان با روابط بسیار گرم و شخصی ترامپ و دامادش با محمد بن‌سلمان همراه شد، عربستان را به سمت همراهی تمام‌قد با دولت ترامپ و فشار بر ایران و اخلال در روند برجام سوق داد.

با این حال این سیاست نیز در نهایت نتوانست مطلوبیت لازم یعنی تعیین‌تکلیف برجام و مهار عملی برنامه هسته‌ای ایران را برای عربستان به دنبال داشته باشد.

 درخواست برای حضور در مذاکرات جدید
تغییر دولت در آمریکا و بازگشت مجدد به میز گفت‌وگوها توسط جو بایدن باعث شد تا عربستان به این ارزیابی برسد که درخواست حضور در مذاکرات احیای برجام سیاست معقولانه‌تری برای مواجهه با وضعیت به وجود آمده است. اما این درخواست از فروردین ۱۴۰۰ و آغاز گفت‌وگوها در وین از سوی تمامی طرف‌ها رد شد و دیدگاه ریاض مبنی بر افزودن پیوست‌های جدید موشکی و منطقه‌ای تحت عنوان برجام پلاس نیز راه به جایی نبرد. هرچند این گفت‌وگوها نیز سرانجام با پاسخ منفی ایران به بسته پیشنهادی اروپا در اواخر مرداد ۱۴۰۱ به نتیجه‌ای نرسید و برجام تعلیق و تهران و پایتخت‌های غربی به سمت تنش فراگیر متاثر از اوکراین و ناآرامی‌های ایران حرکت کردند، اما عربستان این‌بار برخلاف انتظار، راه مذاکره و گفت‌وگو با ایران را پیمود. مذاکراتی که همزمان با مذاکرات احیای برجام به‌صورت موازی به میزبانی بغداد برگزار شد و پس از نزدیک به دو سال به اعلان توافق از سوی چین انجامید. پیش از اعلان رسمی توافق این دیدگاه همواره از سوی تحلیلگران مطرح می‌شد که عربستان تا زمانی که برجام به نتیجه نرسد حاضر به توافق با ایران نخواهد بود.

«دنیای‌اقتصاد» در سرمقاله ۱۱ اردیبهشت ۱۴۰۱ با عنوان «آینده روابط تهران و ریاض» به این مسیر اشاره کرده بود. در آن گزارش آمده است: «روندهای شکل‌دهنده به مذاکرات ایران و عربستان و متغیرهای دخیل در آن ارتباط معنادار و کاملا وابسته‌ای به پیشران‌های مذاکرات برجام ندارد. به‌ویژه برای عربستان سعودی که بسیاری معتقد بودند تا زمانی که برجام به نتیجه نرسد، محال است ریاض تن به مذاکره با تهران و بازگشایی سفارت‌خانه‌ها بدهد.

اما بحران یمن، ‌ساز ناکوک بایدن و متغیر جانشینی در عربستان سه عنصری است که تصمیم‌گیرندگان سعودی را نسبت به تنش‌زدایی منطقه‌ای به‌ویژه با ایران، ترکیه و سایر بازیگران ترغیب کرده است.»

 دو برآورد از وضعیت برجام
بنابراین توافق دوجانبه ایران و عربستان نشان داد که سعودی‌ها با ارزیابی از وضعیت بلاتکلیف برجام و تخفیف دادن آثار آن به سمت تجدید روابط با ایران حرکت کرده و طبیعتا انتظار بحرانی شدن آن را نیز از نظر دور نگه نداشته‌اند. اما در این میان خوش‌بین بوده که با تنش‌زدایی فراگیری که در منطقه در حال اتفاق افتادن است، زمینه برای بازگشت طرفین به میز مذاکره مجددا فراهم شود و ایران و غرب در نهایت بتوانند برجام را احیا کنند یا اینکه به توافق موقت یا کمتر در برابر کمتر دست پیدا کنند تا آثار تنش احتمالی در فقدان وجود یک توافق تخفیف داده شود.

با این حال این دیدگاه که اگر برجام هم احیا نشد و مجددا ایران و طرف‌های غربی به‌خصوص اسرائیل به سمت تنش و حتی درگیری پیش رفتند، عربستان در سیبل حملات قرار نگیرد و اسرائیل نتواند از چارچوب سرزمینی آن علیه ایران استفاده کند، دیگر ارزیابی و برآوردی است که می‌توان از نگاه مقامات سعودی رصد کرد. این دغدغه بسیار مهمی برای سعودی‌ها بوده که حتی در مقطعی عربستان را به سمت عادی‌سازی روابط با اسرائیل سوق داد. با وجود این تنها دلیل توافق و تمایل سعودی‌ها برای تجدید روابط دیپلماتیک با ایران به شمار نمی‌رود.

اینکه وزن کدام یک از این دو ارزیابی برای عربستان سنگین‌تر و مهم‌تر است، به صراحت و به صورت قطعی نمی‌توان بیان کرد، چون اگرچه برجام عنصر بسیار مهمی در ادراک تهدید عربستان از ایران به شمار می‌رود، اما تنها یکی از مولفه‌هایی است که در روابط دوجانبه و منطقه‌ای دو کشور نقش‌آفرین است. به عبارت دقیق‌تر از نگاه عربستان وزن برجام به میزان اهمیتی نیست که تنش‌زدایی و احیای روابط دیپلماتیک با ایران، توافق با چین و حضور پکن در خلیج فارس و تداوم روابط نظامی و امنیتی با ایالات متحده دارد.