خراسان/ به مناسبت اول اردیبهشت، روز بزرگداشت سعدی با دکتر بهرام پروین گنابادی و دکتر حامد مهراد، 2 تن از استادان و پژوهشگران زبان و ادب فارسی درباره ویژگی‌های شعر شیخ اجل، ارادت این شاعر پرآوازه به فردوسی توسی و این که چرا باید سعدی بخوانیم، گفت‌وگو کرده‌ایم.
ابومحمّد مُشرف‌الدین مُصلِح بن عبدا... بن مشرّف (۶۰۶ – ۶۹۰ هجری قمری) متخلص به سعدی، شاعر و نویسنده پارسی‌گوی ایرانی است. این شاعر پرآوازه را می‌توان یکی از برجسته‌ترین ادیبانی دانست که توانسته بر ذهن و زبان مردم کشورهای فارسی‌زبان و غیرفارسی‌زبان به‌صورت مستقیم و غیرمستقیم اثر بگذارد و شعرش پس از گذشت قرن‌ها، پویایی و سرزندگی خود را حفظ کند. این تأثیرگذاری بر اندیشه برخی متفکران بزرگ غربی از جمله ولتر و گوته که قرن‌ها پس از او می‌زیسته‌اند، مشهود است. آثار سعدی تا امروز به زبان‌های مختلفی ترجمه شده است، به عنوان مثال در آلمان فردریش آکسن باخ و آدام اوله آدریوس، در انگلستان استفان سالیوان، در هلند ژانتیوس و دوئیس برگ ازجمله مترجمان غیرفارسی زبانی بوده‌اند که مسحور اندیشه و شعر سعدی شده و آثار او را ترجمه کرده‌اند. همچنین شاعرانی مانند کنتس دونو آی، موریس بارس،  لئون گی یو دوسه و بسیاری دیگر، در آثارشان از سعدی الهام گرفته‌اند. محبوبیت سعدی در فرانسه به قدری است که نخست‌وزیر فرانسه «نیکلا لئونار سعدی کارنو» در سال 1887 این نام را برای خود انتخاب کرد.
به مناسبت روز بزرگداشت سعدی و آگاهی بیشتر از رمز و راز جاودانگی این اسطوره زبان و ادب فارسی با دکتر بهرام پروین گنابادی و دکتر حامد مهراد، دو استاد زبان و ادبیات فارسی گفت‌وگو کرده‌ایم.

چرا باید سعدی 800 سال پیش را بخوانیم؟
دکتر حامد مهراد، استاد دانشگاه و پژوهشگر ادبی می‌گوید: چرا باید سعدی بخوانیم؟ چرا سعدی نمی‌خوانیم؟ و چگونه سعدی بخوانیم؟ این سه سؤال همواره در مواجهه با شعر و نثر سعدی مطرح است. علاوه بر این‌ها سؤال دیگری نیز وجود دارد. باید کدام سعدی را بخوانیم؟ زیرا ما با سعدی اندرزنامه نویس، سعدی سیاست‌نامه نویس، سعدی طناز و سعدی حکیم روبه‌رو هستیم؛ اما در پاسخ به این سؤال که چرا امروز باید سعدی 800 سال پیش را بخوانیم باید گفت، گذشته از لذت خوانش آثار سعدی، ابعاد اندیشگانی سعدی نیز در تشریح این که چرا باید سعدی بخوانیم بسیار مهم است. نحوه مواجهه سعدی با جهان، یکی از موضوعاتی است که ما را برای خواندن آثار او متقاعد می‌کند. جهان سعدی جهانی است که روزگار حمله مغول را تحمل کرده و سربلند بیرون آمده است.
وی می‌افزاید: در اصل در زمان خوانش آثار این شاعر بزرگ زبان و ادب فارسی ما با دوجهان روبه‌رو هستیم، اول جهانی که سعدی را ساخته و دوم جهانی که سعدی در آثارش آن را ساخته است. ابزار سعدی سخن است و همین کلام است که او را تبدیل به پادشاه ملک سخن کرده است، به گمان بنده سعدی را نباید تنها یک شاعر و سخنور بدانیم زیرا او خود به‌تنهایی یک شیوه و طرز تفکر است. همین دلیل‌هاست که سعدی با تکیه‌بر آن‌ها می‌تواند در این سطح از آگاهی سخن بگوید و ما باید با استناد به همین دلیل‌ها آثار او را بیش از پیش بخوانیم.

فردوسی شدن، آرزوی همیشگی سعدی
دکتر مهراد تصریح می‌کند: سعدی همواره سودای فردوسی شدن را در سر داشته است. این ارادت سعدی به حکیم توس به‌اندازه‌ای بوده که بوستان را بر وزن متقارب یعنی همان وزن شاهنامه سروده است. باوجود تمام ارادت‌های سعدی به شاهنامه اما باید به این مهم اشاره‌کنیم که سعدی از روایت روزگار گذشته عبور کرده است. او به گذشته نگاه کرد تا به آینده پل بزند ،  به همین دلیل  استادان بزرگ ادبیات، سعدی را یکی از ظرف‌های تداوم فرهنگی می‌دانند.

کدام ویژگی شعر سعدی در شعر شاعران امروز نیست؟
این استاد دانشگاه درباره مهم‌ترین ویژگی‌های شعر سعدی که در شعر شاعران امروز وجود ندارد، می‌گوید: شاید به‌جرئت بتوان سهل و ممتنع بودن را از ویژگی‌های اصلی شعر سعدی معرفی کرد؛ یک ویژگی مهم که در شعر امروز ما دیده نمی‌شود. برخی از دلایل موفقیت سعدی در سهل و ممتنع نویسی، تسلط او بر زبان فارسی و عربی و دایره واژگانی گسترده اوست. همین تسلط‌ها باعث می‌شود که سعدی بدون این که سخنش را به ایدئولوژی آلوده کند، حرفش را در ساده‌ترین و زیباترین حالت ممکن بنویسد.

سعدی ستیزی در دوران مشروطه
دکتر بهرام پروین گنابادی نیز ضمن اشاره به فراگیری چشمگیر شعر سعدی در جهان می‌گوید: سعدی، از روزگار خودش تا امروز همیشه در متن فرهنگ ما حضور داشته است، اما از دوران مشروطه به بعد، میان برخی روشنفکرانی که به جنگ سنت رفته بودند، این اندیشه شکل گرفت که باید دفتر از گفته‌های سعدی بشوییم. چون سعدی را نماد سنت می‌دانستند. در این دوران ملک‌الشعرا بهار برای دفاع از شعر سعدی در برخی شعرهایش به استقبال اشعار این شاعر بلندآوازه می‌رود و قطعه‌ها و غزلیات او را به‌صورت مسمط تضمینی درمی‌آورد. این که محمدعلی فروغی دست به تصحیح کلیات سعدی زد به این دلیل است که می‌دانست در برابر هجوم فرهنگ غربی باید با آموزه‌های سعدی، فرهنگ و سنت‌ها و به‌ویژه زبان فارسی را حفظ کرد.

مفاهیم و ابیات الحاقی در شعر سعدی
وی می‌گوید: میان ملت‌هایی با ادبیات بالنده، کسانی می‌توانند شاعر کلاسیک شوند که نبوغ زبانی دارند، سعدی هم شاعر کلاسیک ماست. او چنان نبوغی دارد که می‌تواند به مضامین و تصاویر دلخواهش شکل و صورتی دهد که مختص خود او شود و در واقع اگر مضمونی را از کسی می‌گیرد آن را به بهترین شکل و فرم درمی‌آورد که مخاطب بهتر از آن را نمی‌تواند تصور کند که نمونه‌هایش بسیار است.

سعدی، الهام‌بخش سینماگران امروز
این پژوهشگر ادبی خاطرنشان می‌کند: یکی از دلایل فراگیر شدن حکایت‌های گلستان، شیوه روایت سعدی است. برخی از این حکایت‌ها داستان کوتاه مدرنی است که با ایجازی اعجازآمیز روایت شده است. در بوستان، اوج این نوع داستان‌پردازی را می‌بینیم. ابراهیم گلستان از چهره‌های شناخته‌شده فیلم و مستندسازی می‌گوید: «تکنیک سینمایی جامپ کات (نوعی برش است که در آن به‌جای تداوم بصری شاهد پرش هستیم) را که در فیلم خشت و آینه به کار بردم از سعدی آموخته‌ام».

جای خالی سعدی در کتاب‌های درسی امروز
بهرام پروین گنابادی می‌گوید: مدتی پیش، کتاب درسی بزرگ‌سالان سوادآموز (اکابر) در دهه ۳۰ را با دقت می‌خواندم. یک‌سوم کتاب یا از آثار سعدی است یا درباره سعدی، اما امروز در کتاب‌های درسی ما در هر مقطع تحصیلی حداکثر یک درس درباره سعدی وجود دارد. ما باید همان کاری را که انگلیسی‌زبانان درباره شکسپیر انجام داده‌اند برای سعدی انجام دهیم.این استاد زبان و ادبیات فارسی تصریح می‌کند: نگاه عقلانی و زبان‌آوری سعدی که زبانزد خاص و عام است، امروز مغفول مانده، البته از حق نگذریم مجموعه «سعدی شناسی» کاری است ارزشمند که در این سال‌ها درباره سعدی انجام‌شده است. در پایان این گفتار چند سؤال مهم مطرح است. چقدر سعدی را به میان مردم برده‌ایم؟ آیا توانسته‌ایم برای نسل جوان به زبان خودشان از اعتدال بگوییم؟ حکایات سعدی را تحلیل کنیم و آن‌ها را علاقه‌مند به خواندن آثار سعدی کنیم؟ آیا فصاحت و زیبایی و نازک‌اندیشی سعدی در غزلیات عاشقانه کم‌نظیرش را به نسل جوان معرفی کرده‌ایم؟