موضوع حفظ نرخ باروری قبل از بسته شدن پنجره جمعیتی طی چند سال گذشته به یکی از مهم‌ترین دغدغه‌های کشور تبدیل شده است چراکه به گفته برخی از متخصصین اتخاذ برخی سیاست‌ها با شعارهایی مانند «فرزند کمتر، زندگی بهتر» پس از دهه ۵۰ و ۶۰ خورشیدی سبب شد تا رفته رفته فرزندآوری سیر نزولی به خود بگیرد و سرانجام با کاهش دادن نرخ رشد جمعیت، این هشدار را بدهد که کشور در آستانه سالمندی قرار دارد.

بر این اساس بخش عمده‌ای از سیاست‌های کلان کشوری معطوف به تشویق زوجین به فرزندآوری شد، به شکلی که به دنبال همین تصمیم مهم قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت شکل گرفت تا از طریق آن بتوان پیش از بسته شدن پنجره جمعیتی، با اتخاذ برخی راهکارها و سیاست‌های تشویقی از بروز بحران جمعیتی پیشگیری کرد. 

برقراری پوشش بیمه‌ای فریز تخمک برای دختران مجرد

در ادامه همین سیاست‌های تشویقی؛ آبان ماه امسال بود که با اعلام مجلس شورای اسلامی مقرر شد تا بیمه‌های پایه موظف به برقراری پوشش بیمه‌ای فریز تخمک در دختران مجرد بالای ۳۰ سال شوند؛ موضوعی که فراگیر شدن خبر پوشش بیمه‌ای برای آن سبب شد تا دختران بیشتری اصلا از وجود چنین خدمت پزشکی که به حفظ باروری آنها کمک می‌کند، مطلع شوند. 

در واقع زمانی که یک جنین دختر شکل می‌گیرد، تعداد مشخص و ثابتی از سلول‌های زایا و اولیه داخل تخمدان او به صورت فولیکول‌های اولیه تشکیل می‌شود که بیشترین تعداد آن در هفته ۲۰ بارداری شکل می‌گیرد و بعد روند کاهنده در سلول‌ها آغاز می‌شود به شکلی که یک دختر در بدو تولد حدود یک میلیون سلول زایا داخل رحم خود دارد که با رسیدن به سن بلوغ و تکمیل علائم آن و شروع تخمک گذاری در تخمدان‌ها این تعداد به حدود ۴۰۰ تا ۵۰۰ هزار فولیکول می‌رسد و این روند کاهشی همچنان ادامه می‌یابد تا دیگر سلول فعالی داخل تخمدان نباشد که پس از آن یائسگی اتفاق می‌افتد.

از این تعداد بالای تخمک در هر ماه قرار است که یک سلول تبدیل به تخمک بالغ شود که آمادگی باروری و تبدیل شدن به جنین را دارد و تعدادی از سلول‌ها هم در هر دوره از قاعدگی خانم به صورت طبیعی دچار مرگ برنامه‌ریزی شده می‌شوند تا نهایتا این تعداد سلول زایا کاملا از بین برود.

فرصت کوتاه‌تر زنان برای باروری

بر این اساس مشخص است که زنان به نسبت مردان، فرصت کوتاه‌تری برای باروری دارند و در شرایطی که سن ازدواج در هر دو جنس تحت تاثیر مباحث مختلف اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، آموزشی و... افزایش یافته و از طرفی هم به دنیا آوردن اولین فرزند پس از ازدواج با مدتی تاخیر همراه شده؛ حفظ قدرت باروری برای تجربه حس مادرانگی در سنین بالاتر موضوع مهمی است.

بنابر اعلام متخصصان پروسه گرفتن تخمک را می‌توان از دو طریق واژینال و عمل لاپاروسکپی انجام داد. در شیوه اول با هدایت سونوگرافی واژینال تخمک‌ها گرفته می‌شود که اقدامی بسیار کم تهاجمی با بیهوشی کوتاه و سطحی است که کمترین عارضه را دارد. روش دوم اما زمانی انجام می‌شود که به هر علتی امکان برداشت تخمک به صورت واژینال وجود نداشته باشد که از طریق لاپاروسکوپی این کار انجام شود و طی این فرایند خانم مدت طولانی‌تری بیهوش می‌شود تا با وسایل مخصوص لاپاروسکوپی و ایجاد برش‌های کوچکی (کمتر و یا حداکثر یک سانتی‌متر) روی شکم، برداشت تخمک انجام شود. 

۵ زن؛ ۵ روایت

در شرایطی که مبحث «پوشش بیمه‌ای فریز تخمک» اخیرا خبرساز شد و تماس‌های برقرار شده با ایسنا حاکی از استقبال بسیاری از این تصمیم است؛ خبرنگار ایسنا پای صحبت زنان و دخترانی نشست که یا این عمل درمانی را به دلایل مختلف شخصی، پزشکی و... انجام داده‌اند و یا قصد انجام آن را دارند تا خیالشان راحت باشد که اگر روزی در سنین بالاتر که ذخایر تخمدانی‌شان کاهش می‌یابد قصد کردند مادر شدن را تجربه کنند، این امکان برایشان فراهم باشد.

اولین نفری که مشتاقانه قبول می‌کند سوالاتم را پاسخ دهد، ترمه است. او ۳۳ ساله و متاهل است و صحبت‌های خود را اینگونه آغاز می‌کند: «با نامه پزشک در یک بیمارستان خصوصی عمل پانکچر (تخمک‌کشی) را انجام دادم. این جراحی که البته خیلی راحت و کوتاه هست، با اجازه همسرم انجام شد. چند روز قبل از جراحی، بیمارستان به حضور فیزیکی همسرم و همراه داشتن شناسنامه‌ها تاکید کرد و صبح جراحی بعد از اینکه همسرم رضایت داد، من وارد اتاق عمل شدم.»

از احساس خبری نیست، من سرمایه‌گذاری کردم

ترمه دچار مشکل ناباروری نیست و می‌گوید: « این کار برای من در واقع یک‌ جور سرمایه‌گذاری محسوب می‌شد چون در حال حاضر شرایط فرزندآوری ندارم و خواستم در آینده دچار چالش و سختی‌های پایین آمدن ذخیره تخمدان نشوم. به همین دلیل هم برای آینده خودم و زندگی‌ام سرمایه‌گذاری کردم.»

برای ترمه این موضوع اصلا ابعاد احساسی ندارد و در پاسخ به این سوال که آیا صرفا نیاز به حس مادر شدن باعث شد به فکر فریز تخمک بیفتد یا خیر؟، می‌گوید: «این موضوع اصلا احساسی نیست که بخواهم راجع بهش از این زاویه صحبت کنم. فریز تخمک یه موضوع کاملا علمیه و ما داریم از پیشرفت علم استفاده می‌کنیم برای بهبود کیفیت زندگی؛ همین»

از او درخصوص برخورد همسرش با این تصمیم میپرسم که می‌گوید: « من خیلی راحت درباره تصمیم شخصی بدنم با همسرم صحبت کردم و از اهمیت این موضوع براش حرف زدم و ایشان هم با ذهن باز و خیلی راحت پذیرفت که در شرایطی که فعلا قصد بچه دار شدن نداریم این اقدام درمانی را انجام دهیم و به جز خودمان دو نفر هیچ یک از اعضای خانواده را در جریان این موضوع قرار ندادیم.»

ترمه درباره روند رسیدن به این تصمیم، توضیح می‌دهد: « شما وقتی برای چکاپ‌های دوره‌ای به پزشک زنان مجرب مراجعه می‌کنید، با توجه به شرایط جسمی و موقعیتی که در آن قرار دارید، ممکن است این پیشنهاد را به شما بدهد. در مورد من هم با توجه به شرایط سنی و اینکه فعلا قصد بچه‌دار شدن ندارم، پزشک این پیشنهاد را داد. شما هر وقت که کاندید عمل پانکچر باشید؛ پزشک شما را وارد سیکل می‌کند؛ شروع سیکل روز یک تا سه پریود هست. پزشک از طریق سونوگرافی روال بلوغ تخمک را بررسی می‌کند؛ داروهای تحریک تخمدان‌ را با توجه به شرایط موجود تجویز می‌کند و حدود دو هفته بعد اگر همه چیز نرمال باشد و عاملی باعث کنسل شدن سیکل نشود؛ دستور عمل پانکچر را در بیمارستان می‌دهد. یک روال نرمال و کوتاه که اصلا لازم نیست از آن غول بسازیم. برای من روال جراحی از لحظه‌ای که بیهوش شدم تا لحظه‌ای که به هوش آمدم کمتر از یک ساعت بود و بعدش به راحتی وارد جریان زندگی عادی شدم.»

چرا زنان بدن خود را نمی‌شناسند؟ 

او که این اقدام درمانی را انجام داده معتقد است زنان بدن خود را به درستی نمی‌شناسند و ادامه می‌دهد: « فکر می‌کنم اول لازم است ما خیلی خوب بدنمان را بشناسیم و بعد با یک پزشک خیلی خوب مشورت کنیم؛ آگاه شویم و بعد وارد پروسه جراحی شویم. داروهای تجویزی خودشان سنگین هستند و آدم را از نظر روانی بهم میریزن پس قطعا آگاهی از کاری که قرار است انجام شود، مهم است.»

البته از آنجایی که ترمه متاهل است به جای فریز تخمک، فریز جنین را انجام داده است و در این رابطه توضیح می‌دهد: « من فریز تخمک انجام ندادم؛ بلکه فریز جنین انجام دادم. یعنی تخمک قبل از فریز وارد پروسه لقاح مصنوعی شد. حدودا ۳ روز بعد از عمل پانکچر، از بیمارستان تماس گرفتند؛ تعداد جنین‌های تشکیل شده را اعلام کردند و متصدی آزمایشگاه اطلاع داد که تا نیم ساعت دیگر جنین‌ها وارد پروسه فریز می‌شوند. بعد هم بیمارستان کارت جنین‌ها رو ارایه داد؛ که وظیفه دارم مواظب کارتم باشم و هزینه شارژ سالانه را پرداخت کنم.»

ترمه از این تصمیم خود خوشحال است و تاکید می‌کند اگر باز هم به عقب برگردد همین تصمیم را برای حفظ قدرت باروری‌اش خواهد گرفت.

او درباره هزینه‌های تخمک کشی و تشکیل و فریز جنین‌هایش نیز می‌گوید: « به غیر از ویزیت‌های پزشک و داروها که دقیق نمیدونم چقدر هزینه کردم؛ ۱۸ میلیون تومان هزینه عمل پانکچر و فریز جنین شد که از نظر من با توجه به هزینه‌های امروز، این قیمت برای چنین کاری اصلا زیاد نیست.» 

فعلا نمی‌خواهم بچه‌دار شوم اما...

نگار هم مانند ترمه متاهل است؛ تقریبا ۵ سال از ازدواجش می‌گذرد اما، همچنان در ۳۰ سالگی قصد و شرایط باردار شدن ندارد؛ موضوع فریز تخمک اما سبب شده به فکر این امکان بیفتد تا بتواند در آینده اگر قصد داشت فرزندی به دنیا آورد به مشکل نخورد. او صحبت‌هایش را با تاکید بر اینکه فریز تخمک یک شانس و فرصت به خود است، اینگونه آغاز می‌کند: «درباره شرایط کلی انجماد تخمک سوالاتی داشتم که به همین خاطر به مرکز درمان ناباروری رویان مراجعه کردم و آنها راهنمایی‌ام کردند و قرار بر این شد که ابتدا مشاوره پزشکی دریافت کرده و بعد از آن تشکیل پرونده دهم.»

از نگار درباره علت تمایلش به انجام این اقدام درمانی می‌پرسم که می‌گوید: « با توجه به شرایط فعلی اعم از شرایط اقتصادی و اجتماعی و از طرفی عدم آمادگی روحی و روانی و ... در خودم، فعلا تصمیم به بارداری و فرزندآوری ندارم، اما از آنجایی که ممکن است در آینده نظرم تغییر کند، تمایل داشتم که با فریز تخمک، ریسک افزایش سن را برای بارداری کاهش دهم.»

البته نگار برخلاف ترمه در نهایت موفق به فریز تخمک نمی‌شود و علت عدم توفیق را اینگونه بیان می‌کند: « من کار انجماد تخمک را به دلیل هزینه‌های بالای انجام و نگهداری آن نیمه تمام رها کردم، اما در صورت توانایی مالی حتما این اقدام را انجام می‌دهم. البته با این وجود فریز تخمک را به چندین نفر توصیه کردم تا اگر در سنین بالاتر تصمیم به بارداری و فرزندآوری داشتند، بتوانند این اقدام را انجام دهند.»

خداحافظی با یک رویا

رقیه اما داستان متفاوتی دارد؛ علتی که او را به انجام فریز تخمک ترغیب کرده است؛ وجود توده در تخمدان‌هایش بوده است؛ او در این باره می‌گوید: « ۲۵ ساله هستم و مدت کوتاهی پس از ازدواج متوجه شدم که توده تخمدانی دارم و پزشک معالجم به من گفت با برداشتن تخمدان، دیگر امکان مادر شدن ندارم اما قبل از جراحی می‌توانم تخمک‌هایم را فریز کنم تا بتوانم در آینده از این طریق بچه‌دار شوم.» 

او که مراحلی از این پروسه درمانی را طی کرده است درباره نظر همسرش برای انجام این کار می‌گوید: « در زمان مشاوره، جداگانه با همسرم صحبت کردند که آیا رضایت داره یا نه و در نهایت همسرم برگه رضایت خودش برای فریز تخمک‌های من را امضا کرد. آنجا بود که متوجه شدم اگر همسرم رضایت نداشته باشد، فریز تخمک انجام نمیشود.»

رقیه فریز تخمک را تنها راهی می‌داند که در آن شرایط سخت، پیش رویش قرار داشته چون می‌دانسته پس از عمل دیگر امکان مادر شدن ندارد، به همین خاطر تاکید می‌کند: « مرحله سختی بود و حس و امید مادر شدن هم به من القا نشد. تنها چیزی که وجود دارد اینکه زن و مرد فقط چند درصد امیدوارند که در آینده بتوانند پدر و مادر شوند که همین هم براساس حرف‌های پزشک من، احتمالش ۱۰۰ درصد نبود پس فریز تخمک، من و همسرم را از نظر ذهنی قانع نمیکرد چون می‌دانستیم احتمال بچه دار شدن ما پایینه.»

او که در شرایط وخیم بیماری قرار داشته می‌گوید: «کمتر از یک ماه این پروسه طول کشید چون شرایطم وخیم بود، البته همسرم و خانواده‌اش و خانواده خودم هم همراهی شدید داشتند تا زمانِ تصمیم برایم کوتاه‌تر شود. به عقیده من خیلی سخته که یک زن از نظر جسمی و ذهنی آماده شود و باید چندین ماه صبوری کند، البته همراهی روان‌شناس و خانواده هم خیلی مهم است.»

رقیه می‌گوید تقریبا تمام افراد خانواده‌اش از تصمیم او برای فریز تخمک مطلع و حتی خوشحال بودند و درباره روند درمانی اینگونه توضیح می‌دهد: «من فقط درمان موقت داشتم و فرایند فریز بنابر تشخیص دکتر کامل نشد اما با توجه به شرایط من، مصرف داروها دردآور بود و از نظر روحی و جسمی حال من خوب نبود.»

در نهایت اما رقیه نمی‌تواند فرایند درمانی فریز تخمک را به انتها برساند. او ادامه می‌دهد: «فریز تخمک و دارو تقریبا یک مرحله انجام شد و بعد از آن به خاطر فشار و شرایط من، درمان را ادامه ندادند چراکه بدنم جوابگو نبود و همسرم رضایت‌نامه امضا کرد که ما نیازی به فریز تخمک نداریم.»

او در بخش پایانی صحبت‌هایش می‌گوید: « من به بیمارستان خصوصی مراجعه کردم و تقریبا ۵۰ میلیون تومان هزینه کردم که البته پروسه هم به اتمام نرسید. البته بیمه تکمیلی هم داشتم اما بیمارستان خصوصی قبول نکرد.»

رفتار سلیقه‌ای مراکز درمانی با دختران متقاضی فریز تخمک

با این حال اما موضوع فریز تخمک در دختران (چه بالاتر از ۳۰ سال که قرار است مشمول پوشش بیمه‌ای شود و چه پایین‌تر از آن) با یک چالش قانونی روبرو است که به نظر می‌رسد از سوی قانون‌گذار اعلام نشده و بیشتر به رفتار سلیقه‌ای مراکز درمانی برای فریز تخمک بازمی‌گردد.

به طور کلی تمامی درمان‌های مربوط به حفظ باروری و درمان ناباروری باید به شکل محرمانه انجام شود اما از آنجایی که در عمل برداشت تخمک به صورت واژینال، برخی از مراکز درمانی تاکید دارند که این عمل با رضایت پدر دختر انجام شود و همین امر ممکن است سبب کاهش استقبال دختران برای فریز تخمک شود.

هرچند که طبق اعلام به ایسنا «مصوبه مجلس در برنامه هفتم توسعه مربوط به پوشش بیمه‌ای خدمات فریز تخمک است و اینکه گفته شود برای این امر، دختران نیاز به اجازه پدر دارند، پایه قانونی ندارد.»

تصمیمِ مریم 

مریم برخلاف نفرات قبلی، مجرد و دوشیزه است. او با وجود اینکه شغلی مرتبط با اقدامات درمانی دارد اما به تازگی و به واسطه همین مصوبه اخیر مجلس شورای اسلامی متوجه شده است که امکان فریز تخمک برای حفظ باروری برای دختران مجرد هم فراهم است و دراین باره می‌گوید: « به خاطر شغل و محیط کاری‌ام (کارشناس بیماری‌های خانه بهداشت) ناخواسته برخی دغدغه‌ها به مرور در ذهنم ایجاد شده که یکی از مهم‌ترین‌های آن سلامتی فرزندم است که رابطه معکوسی با افزایش سن خودم دارد.»

او به سن‌اش اشاره می‌کند و می‌گوید:« از اون جایی که تا ۲۷ سالگی مجردم و از این بابت مطمئنم که حداقل تا چهار یا پنج سال بعد از شروع زندگی مشترک هم قصد بارداری ندارم، این نگرانی کماکان بیشتر هم میشود. من اگر در همین سال ۱۴۰۲ هم ازدواج کنم، حداقل تا پنج سال آینده باردار نخواهم شد تا از ثبات و شرایط مناسب زندگی مطمئن شوم و این یعنی تا ۳۲ سالگی برای بارداری اقدام نخواهم کرد.»

مریم می‌گوید از وقتی متوجه شده که این امکان برایش وجود دارد که تخمک‌هایش را فریز کند تحقیقات زیادی انجام داده اما در عین حال معتقد است همچنان ابهاماتی درباره انجام این کار وجود دارد که لازم است بیشتر در مورد آن تحقیق کند.

و می‌گوید اصلا خبر نداشته که این امکان برای دختران مجرد هم وجود دارد و درباره رفتار سلیقه‌ای مراکز درمانی که برخی از آنها نیاز به اجازه پدر برای عمل تخمک کشی دارند، می‌گوید: «من تا امروز هیچ دشواری‌ای برای بیان هیچ موضوعی با پدرم نداشتم و بیشتر از رابطه پدر دختری، رابطه ما یک دوستیِ مبتنی بر احترام بوده، پس برایم سخت نیست که با پدرم مطرح کنم اما فکر نمی‌کنم چیزی که مربوط به آینده شخصی فردی میشود، لازم باشد در موردش اجازه کسب کند.»

از مریم درباره هزینه‌های فریز تخمک می‌پرسم که می‌گوید: « من اگر الان به طور مثال ۱۰ میلیون تومان هزینه کنم و تخمک سالمی از خودم داشته باشم خیلی بهتر از این است که در آینده میلیون‌ها تومان هزینه صرف درمان ناباروری کنم. حتی اگر در بدترین حالت ممکن این تخمک‌ فریز شده هم هیچوقت برای هیچ‌کاری به دردم نخورد، اما بهتره که آینده نگری کنم.»

باید قبل از یائسگی فکری می‌کردم

سیما هم مجرد و دوشیزه است و موفق شده که عمل فریز تخمک را انجام دهد. او که مدتی قبل این کار را انجام داده و حالا ۴۵ سال دارد، می‌گوید مرکزی که برای انجام فریز تخمک به آن مراجعه کرده است از او اجازه پدرش را نخواستند و توضیح می‌دهد: « البته من خانواده‌ام را از این تصمیم آگاه کردم و خوشبختانه چالشی هم با آنها نداشتم چون به این یقین رسیده بودم که باید این کار را قبل از سن یائسگی انجام دهم و چون فعلا شرایط ازدواج برایم فراهم نیست و با بالا رفتن سن کیفیت تخمک کاهش می‌یابد به این فکر افتادم که شاید بعدا که ازدواج کردم بخواهم حس مادری را تجربه کنم پس باید این کار را انجام دهم.»

او ادامه می‌دهد: «از آنجایی که برداشت تخمک به بکارت آسیب می‌زند دختران می‌توانند قبل از انجام این کار به پزشکی قانونی مراجعه کنند و گواهی دریافت کنند.»

سیما فریز تخمک را کاری عاقلانه می‌داند که می‌تواند ذهن دختران را اقناع کند که در آینده امکان مادر شدن خواهند داشت و می‌گوید: « از زمانی که تصمیم به فریز تخمک گرفتم تا زمان انجام این کار تقریبا یک ماه زمان برد چون دیگر به یقین رسیده بودم که باید تخمک‌هایم را فریز کنم. حتی بعد از انجام این کار دوستان و زنان و دختران خانواده‌ام را هم تشویق به انجام این کار کردم.»

او می‌گوید:« طی سیکل درمانی که بدنش باید برای فریز تخمک آماده می‌شده مشکل خاصی نداشته است» و ادامه می‌دهد: «بعد از انجام عمل هم درد آزار دهنده‌ای را تجربه نکردم.»

سیما هزینه انجام فریز تخمک خود را حدود ۱۰ تا۱۵ میلیون برآورد می‌کند و می‌گوید: « البته این هزینه در افراد مختلف بسته به میزان و مدت زمان دریافت دارو متفاوت است اما، به هیچ عنوان فکر نمی کنم این هزینه زیاد باشد؛ چراکه به زنان اطمینان خاطر می‌دهد که یک روزی که تصمیم بگیرند می‌توانند مادر شدن را تجربه کنند. حتی اگر طی ۵ تا ۷ سالی که می‌توان تخمک را فریز شده نگه داشت هم ازدواج نکنم و تخمک‌ها دیگر قابلیت استفاده نداشته باشند باز هم مجدد اقدام به فریز تخمک خواهم کرد.» 

مدتی قبل امیرحسین بانکی‌پور _ نماینده مجلس شورای اسلامی اعلام کرده بود که بر اساس آمارها در حال حاضر حدودا دو میلیون و ۱۰۰ هزار دختر مجرد در کشور زندگی می‌کنند و این یعنی شاید بتوان به همین اندازه هم روایت‌هایی درباره تصمیم یا حتی انجام عمل فریز تخمک از دختران شنید؛ دخترانی که به هر دلیلی شرایط ازدواج برایشان فراهم نشده است و در صورتی که مایل باشند بعدتر ازدواج کنند و فرزندی داشته باشند، با افزایش سن موضوع کاهش قدرت باروری هم به دغدغه‌های دیگرشان اضافه می‌شود.

موضوعی که هرچند به نظر می‌رسد دولت و مجلس برای ابعاد مالی آن فکری کرده باشند اما، عدم اطلاع رسانی درست و فراگیر، عدم فرهنگسازی کافی و از همه مهم‌تر رفتار سلیقه‌ای مراکز درمانی برای کسب اجازه از پدر در شرایطی که شاید دختر دوست نداشته باشد کسی از این تصمیم او برای حفظ قدرت مادرانگی خبر دار شود، سبب می‌شود تا دخترانِ کمتری به شانس فریز تخمک یا به قول ترمه «سرمایه‌گذاری برای آینده» فکر کنند.