یکی از تازه‌ترین کتاب‌های منتشرشده در مرکز انتشارات دانشگاه کاشان «تحلیل و آسیب‌شنایی شعر آیینی شاعران کاشان از سده ششم تا امروز» است که به‌همت رضا شجری، عضو هیئت‌علمی گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه کاشان، و الهام عربشاهی کاشی، دانش‌آموخته دکترای زبان و ادبیات فارسی در دانشگاه کاشان به بازار فرهنگی کشورمان وارد شده است. شجری، نویسنده اول این کتاب، در باب محتوا، بخش‌ها، اهداف نشر و مخاطبان اصلی و غیرمتخصص آن با ایسنا گفت‌وگو داشت که در ادامه آن را می‌خوانید.

 لطفاً درباره محتوای اصلی کتاب «شعر آیینی شاعران کاشان» توضیح بدهید. در واقع، در مواجهه با این کتاب کدام مطلب اصلی را به دست می‌آوریم؟

همان‌طور که می‌دانید عنوان کامل این کتاب «تحلیل و آسیب‌شناسی شعر آیینی شاعران کاشان از سده ششم تا امروز» است. در واقع، بحث آسیب‌شناسی شعر آیینی شاعران را از سدۀ ششم تا امروز واکاوی کردیم، اما فقط در محدودۀ کاشان به آن نظر داشتیم. انتخاب این محدوده مکانی به این دلیل است که کاشانی‌ها نقش مهمی در توسعه شعر آیینی داشته‌اند. بنابراین، مطلب اصلی کتاب را اگر به اختصار بخواهم بگویم در عنوان آن بازتاب یافته است.

 این آسیب‌شناسی از چه جنبه‌هایی صورت گرفته است؟

در این کتاب، این آسیب‌شناسی در دو گونه دینی و ادبی تعریف می‌شود. بیشتر به ضعف‌ها، کاستی‌ها و نارسایی‌های محتوایی و ادبی و زبانی این قلمرو شعر فارسی نظر دارد. به‌ بیان دیگر، شناخت بایدها و نبایدها، لغزش‌ها و آفات شعر آیینی در کاشان و بین قرون ششم تا امروز از رسالت‌های مهم این کتاب است.  

محتوای این اثر در چند بخش و در چه موضوعات جزئی‌تری تنظیم شده است؟

کتاب دارای پنج فصل است که به‌ترتیب درباره‌ آن‌ها به‌طور فهرست‌وار توضیح خواهم داد. در فصل اول یا کلیات کتاب به مباحث نظری، مانند مفهوم‌شناسی شعر آیینی، تعاریف این نوع شعر، مفهوم آسیب‌شناسی و تفاوت آن با نقد، آمده است. جایگاه، خاستگاه و اهمیت شهر کاشان نیز در گسترش این‌گونه ادبی مورد تأمل قرار گرفته است. در فصل دوم، به آسیب‌شناسی شعر آیینی نظر داریم و می‌توان گفت اصلی‌ترین بخش کتاب است. بی‌توجهی به فلسفه و رسالت شعر آیینی به‌عنوان یک آسیب، توجه به شورآفرینی تا شعور آفرینی، بدعت و تحریف، اسطوره‌سازی، خرافه، توجه به امور موهوم، جبرگرایی، استناد به داستان‌ها و روایات نادرست یا ضعیف و مخدوش، الوهیت‌انگاری معصومین(ع) و بحث جمال آنان، پایین‌آوردن مقام آنان از جمله مقوله‌های موردواکاوی در فصل دوم است. بیشتر این بخش در حوزه آسیب‌شناسی محتوایی است و برای ما اهمیت بیشتری داشت، زیرا با اعتقادات و باورهای مردم به‌طور مستقیم  پیوندی نزدیک دارد. این بحث از جنبه دیگر نیز که پیامدش تحریف و انحراف و گمراهی است، اهمیتی جدی دارد. به‌طورکلی، در فصل‌های دوم و سوم به مباحث در سطح ادبی و بلاغی نظر می‌شود. همچنین اشارات وزنی، واکاوی تصاویر هنری و ادبی، افراط در آرایۀ اغراق و غلو دربارۀ ائمۀ معصومین(ع)، به‌کارگیری ویژگی‌های خط کهن در شعر معاصر و عامیانه‌سرایی از مهم‌ترین مسائلی است که در دومین و سومین فصل کتاب به آن‌ها نظر کردیم.  

 فصل‌های چهارم و پنجم را به دلایلی با هم توضیح می‌دهم. آسیب‌های واژگانی، زبانی، صرفی، نحوی و نگارشی اصلی‌ترین بحث‌های این دو قسمت پایانی به شمار می‌آیند. استفاده از واژگان مهجور و دشوار، ترکیبات نادرست، انواع توصیفات کلیشه‌ای و به‌دوراز خلاقیت، عربی‌مآبی، مشکلات دستوری و نگارشی جزو اساسی‌ترین موضوعات و بحث‌های دو فصل چهارم و پنجم هستند. به‌طورکلی، می‌توان گفت کتابی است نسبتاً جامع، راهبردی و راهگشا برای شناخت شعر آیینی و هم آسیب‌هایی که احیاناً در این ژانر ادبی وجود دارد. ما برای بررسی همه‌جانبه و عمیق مباحث فصل یکم تا پنجم، از حدود ۵۰۰ مرجع فارسی و عربی استفاده‌ کردیم.  

هدف شما از تألیف این کتاب چه بود؟ این کتاب قرار است به کدام نیاز جامعه کتاب‌خوان ما پاسخ بگوید؟

شعر آیینی کشور ما در سال‌های پس از انقلاب گسترش بسیاری یافته است. به‌جز اینکه شاعران این حوزه به سرودن علاقه بسیاری نشان می‌دهند، مردم نیز مدام به‌دنبال شعرها و بیان‌های نو در این شاخه هستند. مردم مشتاق‌اند تا هر با حکایت و داستانی نو آشنا شوند. همین مسئله سبب شده تا بعضی از شاعران و مداحان ما، با تکیه بر احادیث و روایت‌های ضعیف به سمت سرودن برخی از اشعار بروند. این چنین شاعرانی که با تکیه بر ماجراهای غیرمستند، شعر می‌سرایند در جست‌وجوی اشعاری هستند که با آن‌ها مردم کوچه و بازار و هر مخاطب دیگری را تحت‌تأثیر قرار دهند. این انحرافی محتوایی است که در جامعۀ ما وجود دارد.

مسئله دیگری که وجود داشت در جامعه و احساس نیاز شد که به سمت نگارش این کتاب برویم، این است که مداحان بعضاً با اصول و قواعد آشنا نیستند و ممکن است هر نوع نوشتاری را به اسم شعر عرضه کنند. ما به این مسئله انتقاد داشتیم و احساس کردیم باید در جامعه به‌طور جدی‌تری به آن نگاه شود. بنابراین، ما تصمیم گرفتیم که دست‌کم در محدوده شاعران کاشان این معضلات را بررسی کنیم، چون بیشتر شاعران این شعر آیینی مثل حسن کاشی و محتشم برآمده از کاشان هستند. البته قم و دیگر شهرهای مذهبی نیز در این شاخه تلاش بسیاری کرده‌اند و از دیرباز تا امروز شاعران قدری دارند. بسیار مهم است که در جامعه کنونی ما نیز شعر آیینی نقد و آسیب‌شناسی شود.  

 مخاطبان اصلی این کتاب چه کسانی هستند؟

شاعران و مداحانی که دغدغه اصلی‌شان شعر آیینی است و به هر طریقی با آن ارتباط دارند، مخاطبان اصلی‌ این کتاب شمرده می‌شوند. سرایندگان این قلمرو ممکن است با هدف بیداری شعور اثری خلق کنند، اما واقعیت این است که گروهی صرفاً به دنبال شور و هیجان‌آفرینی هستند. اگر کسی بخواهد در این شاخه هوشمندانه قدم بردارد، کتاب برایش اهمیت فراوانی خواهد یافت.  

آیا این کتاب می‌تواند مورد توجه و مطالعه دیگر گروه‌ها و مخصوصاً افراد غیرمتخصص قرار بگیرد؟

بله. عموم مردم و خاصه واعظان می‌توانند از این کتاب و متناسب با علایق خود استفاده کنند. مخصوصاً به این دلیل می‌گویم که واعظان می‌توانند به کتاب مدنظر مراجعه کنند، چون روایات گوناگون را از نظر سندی بررسی کرده‌ایم. بنابراین، در آگاهی‌بخشی در خصوص این روایات برای واعظی که قرار است در همین شاخه‌ها صحبت کند، بسیار سودمند است. در این کتاب ما ثابت کرده‌ایم که برخی از داستان‌های مطرح‌شده از سوی واعظان واقعیت ندارند و برای مثال اسطوره‌سازی، جعلی و خرافی هستند. مردم عادی هم که مخاطب این نوع شعر و منبرها هستند، می‌توانند با مراجعه به کتاب متوجه شوند که کدام یک از داستان‌ها سندیت ندارند. همچنین این کتاب می‌تواند برای استادان و دانشجویان و پژوهشگران حوز شعر و ادبیات فارسی بسیار مفید باشد.