امروزه کارشناسان تعلیم و تربیت با توجه به پیچیدگی های زندگی در جهان معاصر بر تفکر انتقادی و آموزش آن بر کودکان تاکید دارند. برای اینکه مفهوم تفکر انتقادی روشن‌تر شود نخست باید تفکر انتقادی تعریف شود.  مهارت‌های تفکر انتقادی (تفکر نقاد)، توانایی تصور، تجزیه و تحلیل و ارزیابی اطلاعات به منظور تعیین صحت و اعتبار آن است، مانند اینکه چه چیزی واقعی است و چه چیزی نیست. این مهارت‌ها به افراد (و البته به کودکان) کمک می‌کند تا نظرات و ایده‌های خود را شکل دهند. همچنین به آنها کمک می‌کند تا بدانند چه کسی دوست خوبی برایشان است و چه کسی نیست.

اندیشه و تفکر در جهان بینی اسلامی عنصر اساسی در زندگی فردی و اجتماعی است. اهمیت تفکر انتقادی  را می‌توان در توصیه‌های امام اول شیعیان مشاهده کرد. حضرت، فردی را دارای تفکر انتقادی می‌داند که از صفات و ویژگی‌هایی مانند تعقل همراه با تدبر، صبر و مطالعه، تقوای حضور، پرسش‌گری، موقعیت سنجی، بصیرت و روشن بینی و پرهیز از تعصب برخوردار باشد.

اهمیت آموزش تفکر انتقادی در کودکان

تحقیقات نشان می‌دهد کودکانی که فاقد مهارت‌های تفکر انتقادی هستند، با مشکلات رفتاری بیشتر مواجه‌اند. عدم دقت و نداشتن تفکر نقادانه می‌تواند منجر به سوء تعبیر اطلاعات شود که نتیجه آن، بروز مشکلات در مدرسه، محل کار یا روابط دوستانه است.

پرورش تفکر نقاد در کودکان این فرصت را برای آنها فرآهم می‌سازد تا درک عمیق‌تری از جهان به دست آورند. علاوه بر این، کودکانی که یاد می‌گیرند انتقادی فکر کنند، مشاهده‌گر و روشن‌فکر هستند.

دلایل زیادی وجود دارد که نشان می‌دهد چرا تفکر نقادانه تا این اندازه برای کودکان مهم و مفید است. کودکانی که این مهارت را کسب می‌کنند، تا حد قابل توجهی توانایی مقابله با چالش‌ها و موانع زندگی را خواهند داشت. از حل مسائل مدرسه گرفته تا ایجاد روابط با همسالان و مدیریت احساسات، به ویژه در مواقع بحرانی.

مزیت دیگر پرورش تفکر نقاد در کودکان، کمک به تقویت درک و تمرکز برای حل مسائل سخت ریاضیات است. این کودکان دارای قدرت بهتری برای بیان استدلال‌ها هستند. همچنین این افراد، ذهنی خلاق‌تر دارند و کنجکاوی بیشتری در هر مسئله نشان می‌دهند.

شاید تعجب کنید اما کودکانی که توانایی تفکر نقاد در آنها شکل گرفته است، از مهارت‌های تفکر نقادانه خود استفاده می‌کنند، سوالات زیادی می‌پرسند، هرگز اتفاقات را به صورت واقعی تصور نمی‌کنند؛ در واقع این کودکان می‌خواهند بدانند که چه دلیلی برای هر رخداد وجود دارد.

مزیت دیگر پرورش تفکر نقادانه در کودکان، کمک به بهبود روابط بهتر، کاهش پریشانی و بهبود رضایت از زندگی است. این کودکان هم در سنین پایین‌تر و هم در بزرگسالی می‌توانند مشکلات روزمره خود را حل کنند، اعتماد به نفس دارند و مطمئن هستند که می‌توانند موانع سر راه خود را بردارند.

تکنیک‌های آموزش تفکر نقاد به کودکان

الگوی خوبی برای آنها باشید

گاهی اوقات بهترین راه برای آموزش یک مهارت مهم زندگی به فرزندانتان این است که یک الگوی درست از آن باشید. به هر حال، بچه‌ها تمایل دارند رفتارهایی را که در والدین خود می‌بینند، تقلید کنند. تفکر نقادانه نیز یکی از این مهارت‌ها است. شما از روزهای اول آموزش می‌توانید از کلام و واژه‌هایی استفاده کنید که به فرزندتان نشان می‌دهد چقدر درباره هر چیز یا هر مسئله، به طور انتقادی فکر می‌کنید.

نتیجه این است که یک الگوی درست از تفکر نقاد هستید و کودک‌تان با الگوبرداری از شما می‌تواند تا حدودی این مهارت را یاد بگیرد. کودکان ما دائماً با آزمون و خطا مسائل را یاد می‌گیرند. بازی منظم با کودک در سنین پایین‌تر، پایه‌های قوی برای آموزش تفکر نقادانه را ایجاد می‌کند. پس به احتمال بسیار زیاد، مهارت‌های تفکر انتقادی او همراه با رشد کودک، پیشرفت می‌یابد.

حل مسائل را به آنها بیاموزید

یکی از راه‌های آموزش تفکر انتقادی به کودکان این است که به آن‌ها نحوه حل مشکلات را بیاموزیم. از آنها بخواهید حداقل پنج راه مختلف برای حل یک مشکل خاص، ارائه بدهند. از روش بارش مغزی یا طوفان فکری استفاده کنید. سعی کنید با طرح مسئله، ذهن آنها را به چالش بکشید. به کودکان کمک کنید برای مشکل خاص، چند راه حل احتمالی ارائه بدهند. یک راه حل را انتخاب و امتحان کنید. سپس به سراغ راه‌حل‌های بعدی بروید.

با گذشت زمان، می‌توانید به فرزندان خود کمک کنید تا بفهمند راه‌های زیادی برای مشاهده و حل مشکلات مشابه وجود دارد. این یکی از بهترین تکنیک‌ها برای پرورش تفکر نقاد در کودکان و آموزش مهارت حل مسئله به آنها است.

آنها را تشویق کنید که سوال بپرسند

به همان اندازه که گاهی اوقات، پاسخ دادن به حجم زیادی از سوالات، خسته کننده است، اما اهمیت دارد که فرزندتان را تشویق کنید تا مسائل مختلف را زیر سوال ببرد. سؤال پرسیدن، اساس تفکر انتقادی است و زمانی که برای پاسخ دادن به سؤالات فرزندتان وقت اختصاص می‌دهید – یا سعی می‌کنید با همدیگر پاسخ‌ها را پیدا کنید – در نهایت، نتیجه مطلوب خواهد داشت.

کودک شما نه تنها یاد می‌گیرد که چگونه نظرات و عقیده‌های خود را بیان کند، بلکه در شناسایی اطلاعات، یا اظهارات نادرست یا گمراه کننده دیگران، پیشرفت پیدا می‌کند. وقتی کودک‌تان، شما را با سوالات زیاد، بمباران می‌کند، هرگز خسته نشوید و او را سرزنش نکنید. روحیه کاوشگری بچه‌ها نباید سرکوب شود. دقت کنید که از همان آموزش‌های اولیه باید اعتماد به نفس را در بچه‌های خود پرورش دهید.

اجازه بدهید “انتخاب کردن” را تمرین کنند

بخش بزرگی از آموزش تفکر نقاد به کودکان از طریق تمرین کردن برای تصمیم گیری و انتخاب پیش می‌رود. تصمیم‌گیری در موارد مختلف، انتخاب بین چندین گزینه، نیاز به مهارت و یادگیری دارد. کودک‌تان را تشویق کنید فکر کند و سپس انتخاب خود را انجام دهد.

گزینه‌های موجود برای انتخاب کردن، برای کودکان، بسیار هستند. مثلاً، انتخاب بین رفتن به مهمانی جشن تولد دوست صمیمی یا رفتن به شهر بازی؛ انتخاب برای بازی با اسباب بازی‌ها یا رفتن به گردش در پارک. وقتی به کودک این قدرت را می‌دهید تا فکر کند و سپس تصمیم بگیرد، در واقع فرصتی را در اختیارش قرار می‌دهید تا همه چیز را درباره انتخابش بررسی کند و عواقب آن را نیز بپذیرد.