یکی از مشخصه‌های سبک زندگی ایرانی ـ اسلامی معماری اسلامی است. البته درباره امکان اینکه در شهرهای بزرگ یا زندگی امروزه چنین امکانی وجود دارد یا ندارد محل بحث است. به گونه‌ای که رهبر انقلاب با طرح پرسش‌هایی نظیر اینکه آپارتمان نشینی چقدر ضرورت دارد و الزامات آن چیست؟ نوع معماری ما چقدر عقلانی و مناسب با نیازهاست. از کارشناسان و معماران خواست درباره ایجاد معماری مناسب امروز ما بیاندیشند.

خانه‌هایی که با معماری خانه ویلایی قدیمی ساخته می‌شدند، مساحت زیادی داشتند.چون حفظ حریم و حجاب در طراحی خانه اهمیت بسیاری داشت طراحی معماری در گذشته ایران، درون گرا بود و مشرف نبودن خانه‌ها به یکدیگر و همچنین پرهیز از اختلاط محرم و نامحرم از ویژگی‌های مهم آن به شمار می‌رفت.

اهـمیت ارزش حـیا در اسـلام بـه حـدی است که در روایات به مکان‌یابی فضاهای خصوصی خانه شامل اتاق های استراحت، آشپزخانه و سرویس‌ها پرداخته شده است. در روایتی از امام صادق(ع) آمده است: «اَلَیْسَ مِنْ حُسْنِ التَّقْدِیرِ فِی بـِنَاءِ الدَّارِ اَنْ یَکُونَ الْخَلَاءُ فِی اَسْتَرِ مَوْضِعٍ فِیهَا؛ آیا از نیکویی تقدیر خانه که آدمی بنا می‌کند آن نیست که بیت الخلا در پنهان‌ترین جاهای خانه باشد؟ (جعفی کوفی، 1969: 70؛ نوری، بی تا، 1: 250).

همسویی معماری سنتی ایـران بـا ارزش‌های الهی در خصوصیت درون گرایی نمود می‌یابد. در معماری گذشته ایران، توجه به درون (باطن) بیش از بیرون (ظاهر) و ارزش‌هایی چون حیا، عدم تفاخر، ریا و خودنمایی، پرهیز از برهنگی و خودآرایی، از بین بردن زمینه رشـد خـودپسندی و وحدت جامعه در ساختمان های درون‌گرا به خوبی قابل مشاهده است. ضمن آنکه به تعبیر بورکهارت خانه درون‌گرا، دریچه‌ای رو به آسمان دارد (پیرنیا، 1369: 53) خانه درون‌گرا نوعی پاسـخ بـه سیر در انفس و درون خویش است کـه بـا تعالیم قرآنی کاملاً همخوانی دارد. اصل محوری در معماری خانه به سبک اسلامی ـ ایرانی حفظ حریم و حجاب است.

سکو: اولین چیزی که در خانه رعایت می‌شد این است فرض می‌گذاشتند تا اهالی خانه خود را برای مهمان آماده کنند زمان می‌برد بنابراین سکو درست می کردند. سکوها در معماری خانه ویلایی قدیمی در دو سوی در ورودی قرار داشتند. از این سکوها برای استراحت هنگام انتظار، برای نشستن و گفت وگو با همسایه ها استفاده می شد.

سردر ورودی: دومین عامل سردر ورودی، این سردر هلال تزئینی بالای در و تنها در قسمت نمای خانه بود. اغلب کاشی کاری شده و طوری ساخته می‌شد که در زمستان‌ها مانع ریزش برف و باران و در تابستانها مانع تابش مستقیم آفتاب بود.

درب ورودی: در بیشتر خانه‌های سنتی با معماری خانه ویلایی قدیمی درهای ورودی دو لنگه و چوبی هستند. حتی عموما برای اینکه مشخص شود آن که بر در می‌کوبد مرد است یا زن هر لنگه کوبه‌ای هم داشت. خانم‌ها حلقه‌ای را به صدا در می‌آوردند که صدای زیری داشت. مردها هم کوبه‌ای چکشی را که صدای بمی داشت.

هشتی: بلافاصله پس از ورودی به فضای هشتی می‌رسیم. اغلب به شکل هشت ضلعی یا نیمه هشت ضلعی یا چهارگوش است. هشتی سقف کوتاهی داشت. منفذ کوچک نوری هم در سقف گنبدی شکل آن تعبیه می‌شد.

دالان: یکی از محورهای خانه در معماری ایرانی ـ اسلامی دالان بود که برای رعایت حریم خصوصی خانه ساخته می‌شد تا عابر نتواند به محض ورود متوجه فعالیت‌های جاری در حیاط شود. دالان راهروی باریکی بود که فرد وارد شونده را با پیچ و خمی از هشتی به حیاط خانه هدایت می‌کرد.

ایوان: ایوان در معماری سنتی ایران به عنوان اصلی‌ترین فضای ارتباطی و نیمه باز بعد از هشتی و در عرصه خصوصی خانه واقع شده و به دو صورت بود.

الف: ایوان‌های طولی به منظور مقابله با عوامل جوی و ممانعت از ورود آفتاب به درون، در جلو اطاق‌ها و در امتداد طول حیاط ساخته شده و بجز ارتباط دهندگی عملکرد دیگری ندارد.

ب: به عنوان فضای خنک در بعد از ظهرها استفاده می‌شود و اغلب توسط در یا پنجره با فضای مجاور خود ارتباط برقرار می‌کند. عمق ایوان‌ها بستگی به جهت استقرار نسبت به آفتاب دارد و به طریقی ساخته شده که در تابستان مانع نفوذ آفتاب و در زمستان سبب هدایت آفتاب می‌گردد.

حیاط: حیاط در خانه‌های قدیمی مرکز و قلب ساختمان بود. حیاط مرکزی همراه با ایوان در هر سمت، ویژگی معماری خانه ویلایی قدیمی در ایران بود. البته این امکان وجود داشت که حیاط از نظر هندسی مرکز خانه نباشد، اما از نظر زندگی و انجام فعالیت ها مرکز خانه محسوب می‌شد.

حوض و باغچه: در معماری خانه قدیمی ایرانی، حوض و باغچه معتبرترین عناصر حیاط سازی بودند.

تالار: تالار در معماری خانه‌های ایرانی اغلب فضایی با تزئینات بسیار زیبا و پرکار بود: با گچ بری، آینه‌کاری، نقاشی روی گچ، مقرنس و نقاشی روی چوب تزئین می‌شد. این اتاق‌ها با ارسی‌های ۵ دری یا ۷ دری رو به حیاط خانه بوده و برای پذیرایی از مهمانان محترم بودند.

نشیمن: نشیمن اتاق‌هایی بودند که اهمیت کمتری نسبت به تالار داشتند. نشیمن‌ها از اتاق‌های ساده مهم‌تر بودند، چون محل تجمع افراد خانواده و مهمان های بسیار نزدیک به حساب می‌آمدند. این اتاق‌ها از نظر تزئینات بسیار ساده بودند.

آشپزخانه: آشپزخانه در معماری خانه‌های ایرانی به طور معمول مربع یا مستطیل بود. نزدیک آب انبار و چاه آب قرار داشت. در آشپزخانه، محلی برای پخت و پز، ذخیره چوب و تنور پخت نان و درون دیوار آن، تاقچه‌ای برای قرار دادن ابزار آشپزی و غذا تعبیه شده بود.

آبریزگاه یا توالت و حمام: در معماری خانه‌های ایرانی سرویس‌های بهداشتی در سطح پایین‌تری قرار می گرفتند؛ به دو دلیل: (الف) سهولت در استفاده از آب و زهکشی آن و (ب) گرمای آن. حمام به دو بخش تقسیم می شد: یک بخش به نام سربینه برای تعویض لباس و دیگری گرم خانه برای شست وشو.