اعتماد/متن پیش رو در اعتماد منتشر شده و بازنشرش در آخرین خبر به معنای تاییدش نیست

احسان پناه‌بر| مسعود پزشکیان، رییس‌جمهور ایران عصر پنجشنبه برای شرکت در نشست «ارتباط متقابل زمان‌ها و تمدن‌ها- مبنای صلح و توسعه» به عشق‌آباد پایتخت ترکمنستان سفر کرد. به گزارش ایرنا، پزشکیان در حاشیه این همایش بین‌المللی، روز جمعه با ولادیمیر پوتین، همتای روسی خود دیدار و گفت‌وگو کرد. پوتین در دیدار با پزشکیان در ترکمنستان گفت: روسیه و ایران در مورد رویدادهای بین‌المللی دیدگاه‌های مشابه و نزدیکی دارند. به گزارش رسانه دولتی روسیه، تاس، پوتین افزود: ما به ‌طور فعال در عرصه بین‌المللی با هم کار می‌کنیم و ارزیابی‌های ما از رویدادهایی که در سراسر جهان اتفاق می‌افتد، اغلب به هم بسیار نزدیک است.

رییس‌جمهور ایران نیز روابط تهران و مسکو را «راهبردی و صمیمانه» خواند. پزشکیان افزود: روابط تهران و مسکو در زمینه اقتصادی و فرهنگی، هر روز قوی‌تر می‌شود. این درحالی است که پزشکیان ماه گذشته وعده داد روابط تهران را با مسکو برای مقابله با تحریم‌های غرب علیه روسیه به دلیل حمله پوتین به اوکراین، تعمیق ببخشد. این نشست درحالی برگزار شد که خاورمیانه در التهاب جنگی منطقه‌ای قرار دارد و هر لحظه ممکن است آتش آن شعله‌ور شود. ایران، به دنبال اقدامات خصمانه تل‌آویو و ترور شخصیت‌های مقاومت، با شلیک 180 موشک بالستیک به رژیم اسراییل پاسخ داد. اسراییل نیز در لفاظی‌های خود تهدید کرده پاسخ ایران را تلافی خواهد کرد. همچنین، اخیرا غرب تهران را متهم کرده با ارسال تسلیحات به روسیه، از مسکو در جنگ علیه کی‌یف حمایت می‌کند. ایران همواره این ادعا را رد کرده و خواهان گفت‌وگو با غرب بر سر آن شده است.

این نخستین دیدار پوتین و پزشکیان، رییس‌جمهور جدید ایران است. به گزارش ایرنا، رییس‌جمهور روسیه در ماه جولای پزشکیان را جهت دیداری رسمی به روسیه دعوت کرد؛ دعوتی که رییس‌جمهور ایران آن را پذیرفت. روسای جمهور دو بازیگر مهم منطقه اوراسیا مجددا در اجلاس سران کشورهای در حال ظهور بریکس که قرار است 22 تا 24 اکتبر در شهر کازان روسیه برگزار شود، ملاقات خواهند کرد. اخیرا دولت پزشکیان وعده داده مسکو و تهران دیدگاه‌های خود را برای امضای توافقنامه مشارکت راهبردی به هم نزدیک کرده و این اتفاق می‌تواند در اجلاس سران اواخر ماه جاری انجام شود.

تحریم؛ بهانه‌ای برای اتحاد؟
نشست منطقه‌ای در عشق‌آباد، پایتخت ترکمنستان، کشوری کلیدی در منطقه آسیای مرکزی، نیز در شرایطی برگزار می‌شود که غرب و در راس آن، ایالات‌متحده، مدعی است در سال‌های اخیر، مسکو و تهران روابط نظامی نزدیکی تعریف کردند، به‌ ویژه از زمان حمله به اوکراین در فوریه 2022، . سی‌ان‌ان در ماه سپتامبر در گزارشی مدعی شد ایران اخیرا موشک‌های بالستیک کوتاه‌برد به روسیه فرستاده تا در جنگ علیه اوکراین استفاده شود. ادعایی که مقام‌های ایران بارها آن را رد کرده‌اند.

به نظر می‌رسد تهران و مسکو، در شرایطی که هر دو بازیگر تحت تحریم‌های غرب قرار دارند و همچنین از پیوندهای ژئوپلیتیک مهمی در منطقه ارواسیا برخوردارند، در رفع نیازهای خود با یکدیگر پیوند یافته‌اند. در همین رابطه، انیسه بصیری تبریزی، تحلیلگر ارشد اندیشکده چتم هاوس به سی‌ان‌ان گفت به نظر می‌رسد این پیوند برای ایران مفید بوده است. این تحلیلگر افزود: مسکو و تهران عملا در منطقه خاورمیانه اتحاد نظامی خود را در مقابل ایالات‌متحده و غرب توسعه داده‌اند. از طرفی، این دو بازیگر مطرح منطقه، در همکاری با یکدیگر، در تلاشند با تحریم‌های فزاینده غرب مقابله کنند. بصیری تبریزی خاطرنشان کرد: این تصور در مسکو وجود دارد که ایران می‌تواند راه‌های دور زدن تحریم‌ها را به روسیه بیاموزد. بلوک اقتصادهای نوظهور بزرگ، در قالب بریکس - که ایران رسما در اوایل سال جاری به آن ملحق شد - به روسیه و ایران کمک خواهد کرد با حذف دلار از معاملات، تبادل مالی بین بانکی را تسریع ببخشند. پزشکیان پیش از این بر تمایل خود برای تقویت همکاری‌های دوجانبه با روسیه برای مقابله با تحریم‌های «ظالمانه» غرب تاکید کرده است.

رییس‌جمهور ایران هفته گذشته نیز در دیدار با میخاییل میشوستین، نخست‌وزیر روسیه در تهران خواستار تسریع پروژه‌های مشترک شد. در همین حال، روسیه برای گسترش همکاری‌های تجاری و اقتصادی و تنوع بخشیدن به تجارت دوجانبه خود با ایران ابراز علاقه کرد. نخست‌وزیر روسیه همچنین از پزشکیان برای شرکت در نشست اکتبر بریکس در روسیه دعوت کرد که قرار است در حاشیه آن، دو کشور توافقنامه راهبردی جامع امضا کنند. به گزارش تاس، وزارت خارجه روسیه این دیدارها را به عنوان مدرکی دال بر پیوند در بالاترین سطح در روابط روسیه و ایران ارزیابی کرده است. همچنین، دیمیتری پسکوف، سخنگوی کرملین پیش از این دیدار گفت که دستور کار عمدتا بر روابط دوجانبه روسیه و ایران متمرکز خواهد بود. اما بی‌شک وضعیت خاورمیانه نادیده گرفته نخواهد شد و در دستور کار قرار خواهد گرفت.

روسیه و بحران خاورمیانه
بصیری تبریزی در پایان مدعی شد تحولات خاورمیانه لزوما نتوانسته روابط ایران و روسیه را تقویت کند، چراکه از یک‌سو، روسیه نمی‌خواهد با درگیر شدن در تحولات خاورمیانه، تمرکز خود را از جنگ در اوکراین منحرف کند و از سویی دیگر، از بحران در حال گسترش منطقه نیز برای منحرف کردن نگاه غرب از اوکراین، سود می‌برد. این تحلیلگر چتم هاوس افزود احتمالا روسیه از لحاظ استراتژیک نمی‌تواند از نظر ارائه توانایی فنی و نظامی به ایران، فراتر از یک نقطه خاص، روابط خود با تهران را پیش ببرد. درحالی که این رابطه در حال رشد بوده، به نظر اختلاف نظرهای راهبردی و تاکتیکی در منطقه وسیع اوراسیا میان این دو قدرت وجود خواهد داشت.

همزمان، وبگاه عرب ویکلی نیز به دیدار پزشکیان و پوتنی در عشق‌آباد واکنش نشان داد و نوشت اتحاد رو به رشد ایران و روسیه در سطوح مختلف در بحبوحه گسترش تنش‌ها در خاورمیانه به اوج خود رسیده و همین گزاره غرب را به ‌طور فزاینده‌ای نگران کرده است. با نگاه در ماه‌های گذشته، به نظر می‌رسد تهران و مسکو قرن‌ها رقابت منطقه‌ای را کنار گذاشته‌اند تا بر رویارویی مشترک با غرب تمرکز کنند.

از نگاه هفته‌نامه عرب ویکلی، ائتلاف تهران و مسکو می‌تواند بیش از این شود، چراکه تهران و مسکو هر دو به دنبال راهی برای شکستن سد تحریم‌ها علیه خود هستند. نیکول گراجوسکی، عضو موسسه صلح بین‌المللی کارنگی در گفت‌وگو با خبرگزاری فرانسه گفت غرب در ادعاهای خود ایران را به ارسال تسلیحات موشکی به روسیه برای استفاده در جنگ اوکراین متهم می‌کند. غرب نگران است در صورت صحت این ادعا، که از سوی ایران رد شده، مشارکت نظامی و فنی میان روسیه و ایران به مشارکت دفاعی عمیق‌تری منجر شود و تا مرحله پیوند راهبردی میان تهران و مسکو نیز پیش رود. کشورهای غربی ایران را متهم کرده‌اند که موشک‌های بالستیک تاکتیکی فتح-360 را به روسیه تحویل داده است که گفته می‌شود برد آنها در حدود 120 کیلومتر است. ایران نیز این ادعا را رد کرده، با این حال ترس ایالات‌متحده‌ای پیوند نزدیک‌تر میان ایران و روسیه است؛ پیوندی که به روس‌ها این امکان را می‌دهد که موشک‌های پیشرفته‌تری با برد بلندتر از ایران دریافت کنند. از سویی، در بحبوحه بحران در خاورمیانه و رویارویی تهران و تل‌آویو در هفته‌های اخیر، غرب نگران است ارسال تسلیحات و پدافند پیشرفته از روسیه به ایران، به تقویت موضع ایران بینجامد و متحد اصلی غرب در منطقه، اسراییل را هدف قرار دهد. یک مقام ارشد غربی در گفت‌وگو با عرب ویکلی نیز مدعی شد غرب نمی‌داند در تنش در منطقه بر پیوند نظامی میان ایران و روسیه تا چه اندازه تاثیر گذاشته و آیا ایران و روسیه تمایل دارند در این شرایط بر توان فنی و نظامی تهران بیفزایند یا خیر؟

از سوی دیگر، روابط فنی ایران و روسیه به امور دفاعی ختم نمی‌شود. به ادعای گروهی از ناظران روسیه که اولین نیروگاه هسته‌ای ایران را راه‌اندازی کرده، دانش فنی پیشبرد برنامه صلح آمیز هسته‌ای را نیز با ایران به اشتراک گذاشته است. همین مساله بر نگرانی غرب در قبال شراکت هسته‌ای تهران و مسکو افزوده است. غرب که ایران را متهم می‌کند برنامه غنی‌سازی اورانیوم خود را تا آستانه گریز هسته‌ای غنی‌سازی کرده است، مدعی است در صورت تعمیق پیوند میان مسکو و تهران، این امر به گذر ایران از آستانه گریز هسته‌ای منجر خواهد شد. ایران همواره این موضوع را رد کرده و برنامه هسته‌ای‌اش را کاملا صلح‌آمیز می‌داند. اندیشکده شورای آتلانتیک امریکا در گزارش اخیر خود مدعی شد با توجه به وابستگی روسیه به تهران جهت ارسال تسلیحات در جنگ علیه اوکراین، واشنگتن نمی‌تواند انتظار داشته باشد که مسکو به تلاش‌های مجدد برای مذاکرات چندجانبه بین‌المللی در قبال برنامه اتمی ایران بپیوندد. به ادعای این اندیشکده، در واقع، پوتین حتی ممکن است از چشم‌انداز یک ایران مجهز به برنامه پیشرفته هسته‌ای جهت منحرف کردن تمرکز ایالات‌متحده و سایر کشورهای غربی از جنگش در اوکراین استقبال کند.

از نگاه اندیشکده شورای آتلانتیک، روابط ایران و مسکو در چند زمینه دیگر، از‌جمله اقتصاد، ژئوپلیتیک و همکاری‌های بین‌المللی مثل شراکت در پیمان همکاری‌های شانگهای و بریکس گسترش یافته است. گراجوسکی، نویسنده کتابی در مورد روسیه و ایران با عنوان «شرکای نافرمانی از سوریه تا اوکراین» در اندیشکده شورای آتلانتیک نوشت روسیه و ایران اکنون به‌طور فزاینده‌ای به یکدیگر وابسته‌اند و به نظر این پیوند راهبردی خواهد شد. از نگاه این تحلیلگر، رقابت و عدم توافق بر سر برخی مسائل در منطقه اوراسیا میان مسکو و تهران وجود دارد. اما فشار غرب علیه این دو بازیگر می‌تواند پیوند میان آنها را راهبردی کند و از اختلافات میان آنها کم کند.

آخرین نمونه اختلاف‌نظر بین ایران و روسیه بر سر طرح جنجال برانگیز آذربایجان و ترکیه برای اتصال زمینی به جنوب قفقاز موسوم به «کریدور زنگزور» است. این کریدور در طرحی که منافع ایران را در منطقه قفقاز به خطر می‌اندازد، دریای خزر را به ترکیه متصل می‌کند. مسیر این کریدور در امتداد مرز ایران می‌تواند باعث شود تهران دچار مشکل ژئوپلیتیک شود. به نظر می‌رسد در سال‌های اخیر هر دو بازیگر مشتاق کاهش اختلافات خود بوده‌اند. گراجوسکی در پایان نوشت گرچه تنش‌هایی در رابطه تهران و مسکو وجود دارد، این امر می‌تواند گواهی بر توانایی آنها در همگرایی بیشتر روابط نیز باشد چرا که با حل برخی مسائل اساسی و گفت‌وگو بر سر مسائل راهبردی، پیوند مسکو و تهران می‌تواند از سطح ملی فراتر رود و به سطح بین‌المللی و راهبردی کشیده شود.