دنیای اقتصاد/متن پیش رو در دنیای اقتصاد منتشر شده و بازنشرش در آخرین خبر به معنای تاییدش نیست

پیش از ۷ اکتبر، عربستان سعودی در حال ایجاد روابط قوی‌تر با اسرائیلی‌ها بود. اکنون که یک‌سال از جنگ غزه می‌گذرد، ریاض در حال گرم گرفتن با دشمن سنتی خود، یعنی ایران است. «ماریا ابی حبیب» و «اسماعیل نار» ۲۰ اکتبر در نیویورک‌تایمز نوشتند: یک سال پیش، عربستان سعودی در حال آماده شدن برای به رسمیت شناختن اسرائیل در یک توافق عادی‌سازی بود که می‌توانست اساسا خاورمیانه را تغییر دهد و ایران و متحدانش را بیشتر منزوی کند، آن هم در حالی که موضعی در حمایت از تاسیس کشور مستقل فلسطین اتخاذ نکرده بود. اکنون، حتی پس از ترور یحیی سنوار رهبر حماس که از آن به‌‌‌‌عنوان گشایشی بالقوه برای رسیدن به یک توافق صلح خوانده می‌شود، این توافق دورتر از همیشه است. در عوض، عربستان سعودی در حال گرم کردن روابط با رقیب اصلی خود یعنی ایران است، در حالی که تاکید دارد هرگونه پیمان دیپلماتیک با اسرائیل در حال حاضر به پذیرش یک کشور فلسطینی توسط اسرائیل بستگی دارد؛ یک چرخش قابل‌توجه برای پادشاهی.
 
تنش‌‌‌‌زدایی دیپلماتیک در خاورمیانه در جریان است، اما نه آن چیزی که بنیامین نتانیاهو نخست‌‌‌‌وزیر اسرائیل مدنظر دارد، اگرچه نتانیاهو همچنان مدعی است که دولتش می‌تواند با ریاض به توافق برسد.  وزرای خارجه کشورهای حوزه خلیج‌فارس در ماه جاری برای اولین بار به صورت گروهی با همتای ایرانی خود در دوحه دیدار کردند. این یک نزدیکی اولیه و متزلزل است که می‌تواند قرن‌‌‌‌ها تضاد فرقه‌‌‌‌ای را از بین ببرد، اما نشان‌‌‌‌دهنده یک چرخش قابل‌توجه در منطقه‌‌‌‌ای است که رقابت ریاض و تهران، آن را برای دهه‌‌‌‌ها غرق در خصومت کرده است. تماس‌‌‌‌های تهران پس از این نشست ادامه یافت و عباس عراقچی وزیر امور خارجه ایران، پیش از سفر به سایر کشورهای منطقه از جمله عراق و عمان در تلاش برای کاهش تنش، از عربستان سعودی دیدن کرد. وی پیش از سفر به مصر و ترکیه از اردن نیز بازدید کرد. به گزارش رسانه‌های خبری ایران، این اولین سفر یک وزیر امور خارجه ایران به مصر در ۱۲ سال گذشته بوده است.

عراقچی روز جمعه هنگام ورود به استانبول گفت: «در منطقه، اکنون نارضایتی مشترک در مورد تهدید گسترش جنگ، جنگ غزه، لبنان و آوارگان داریم.» در حالی که نتانیاهو همچنان تشکیل کشور فلسطینی را رد می‌کند، مقامات سعودی راه‌حل دو کشوری را روی میز مذاکره گذاشته‌اند. پادشاهی اعلام کرده که در حال حاضر این تنها راه از سوی اسرائیل برای جلب رضایت عربستان سعودی است که عمدتا به عنوان رهبر جهان عرب دیده می‌شود.

چه چیزی تغییر کرده است؟ تصاویری که از غزه منتشر شد از کودکانی که زنده زیر آوار دفن شدند، مادرانی که برای نوزادان درگذشته خود غصه می‌‌‌‌خورند و فلسطینی‌‌‌‌هایی که به دلیل جلوگیری از ورود کمک‌‌‌‌های اسرائیلی به این منطقه از گرسنگی درد می‌‌‌‌کشیدند، باعث شد تا رهبری عربستان نتواند موضوع تشکیل کشور فلسطینی را نادیده بگیرد.

علی الشهابی، یک تاجر سعودی که به پادشاهی نزدیک است و در هیات مشاوران نئوم، شهری آینده‌‌‌‌نگر که پروژه آینده نگرانه شاهزاده محمد بن‌سلمان ولیعهد عربستان و حاکم آینده پادشاهی را بازتاب می‌دهد، می‌‌‌‌گوید: «کاری که غزه انجام داده است، عقب انداختن هرگونه ادغام اسرائیل در منطقه است. عربستان سعودی می‌بیند که هرگونه ارتباط با اسرائیل از زمان وقوع حوادث غزه سمی‌تر شده است، مگر اینکه اسرائیلی‌ها موضع خود را تغییر دهند و تعهد واقعی خود را به یک کشور فلسطینی نشان دهند که تاکنون از انجام آن خودداری کرده اند.

افکار عمومی حساس شده
در حال حاضر، عربستان سعودی و شرکای آن در خلیج‌فارس همچنان در مورد اقدامات دیپلماتیک ایران تردید دارند. ایران همچنان گروه‌های نیابتی خود را به‌رغم دریافت ضربات قابل‌توجه از سوی اسرائیل پشتیبانی می‌کند. اما شهابی گفت: «تا زمانی که ایرانی‌‌‌‌ها دست خود را به سوی ریاض دراز می‌کنند، رهبری عربستان آن را خواهد فشرد.» وی افزود: اگر ایران جدی باشد، این یک بازتنظیم واقعی در خاورمیانه خواهد بود.» ایران و عربستان مدت‌‌‌‌هاست که برای نفوذ منطقه‌‌‌‌ای تلاش می‌کنند، رقابتی که توسط شاخه‌‌‌‌ها و جریانات رقیب مذهبی که هر کشور پذیرای آن است، شکل گرفته است.  جنگ در غزه بیش از یک سال است که ادامه دارد و بیش از ۴۰هزار نفر که بسیاری از آنها غیرنظامی هستند، جان باخته‌اند. در حالی که خودی‌‌‌‌های کاخ پادشاهی مانند علی الشهابی اذعان دارند که عربستان سعودی مبتنی بر دموکراسی نیست، اما شاهزاده محمد نسبت به افکار عمومی‌ای که در یکسال گذشته نسبت به اسرائیل سخت‌‌‌‌تر شده‌اند، حساس است.

منطقه خلیج‌فارس یکی از جوان‌ترین جمعیت‌های جهان را در خود جای داده است. میانگین سنی سعودی‌‌‌‌ها در سال ۲۰۲۲، ۲۹سال بود. بسیاری از شهروندان این کشور تحت‌تاثیر جریان بی‌‌‌‌پایان تصاویر وحشتناکی که از غزه در رسانه‌‌‌‌های اجتماعی منتشر می‌شود، مبهوت شده و بسیاری از نگرش‌‌‌‌های زمانی مثبت یا دست‌‌‌‌کم مبهم آنها درباره اسرائیل را نسبت به یک معامله تغییر می‌دهد.در ماه‌‌‌‌های قبل از ۷ اکتبر، عربستان سعودی در حال برنامه‌‌‌‌ریزی توافقی با اسرائیل بود که به ریاض وعده پیمان دفاعی گسترده با ایالات متحده و حمایت از برنامه هسته‌‌‌‌ای غیرنظامی در ازای عادی‌‌‌‌سازی روابط را می‌‌‌‌داد. در حالی که برخی دیگر از کشورهای حوزه خلیج فارس در سال ۲۰۲۰ روابط دیپلماتیک خود را با اسرائیل در توافقی موسوم به «توافق ابراهیم» عادی کردند، اما از اهرم خود برای فشار بر اسرائیل درجهت ایجاد و به رسمیت شناختن یک کشور مستقل فلسطینی استفاده نکردند.

 انتقادها از پیمان ابراهیم
در حالی که ریاض مدت‌‌‌‌هاست که از راه‌حل دو کشوری حمایت می‌کند، اما این هدف در سال‌های اخیر کمتر به اولویت سیاست خارجی آن تبدیل شده است، زیرا ولیعهد قدرت خود را تقویت کرده و سیاست‌‌‌‌های منطقه‌‌‌‌ای و داخلی کشور را شکل داده است. در مذاکرات سال گذشته برای عادی‌سازی روابط با اسرائیل، تشکیل کشور فلسطین هرگز به عنوان شرط مطرح نشد.

به گفته شهابی و دیپلمات‌‌‌‌های عرب آگاه از مذاکرات، در عوض، ریاض از اسرائیل خواست که به تشکیلات خودگردان فلسطین - که بر کرانه باختری حکومت می‌کند - اجازه دهد تا کنترل و قدرت سرزمینی خود را گسترش دهد. اما وضعیت غزه این دوگانگی را تغییر داده است. ولیعهد عربستان در اولین اظهارات عمومی خود مبنی بر حمایت از یک کشور فلسطینی صریح بوده است. ولیعهد در ۱۸ سپتامبر گفت: «پادشاهی از تلاش‌های خستگی ناپذیر خود برای ایجاد یک کشور مستقل فلسطینی به پایتختی بیت المقدس شرقی دست نخواهد کشید و ما تایید می‌کنیم که پادشاهی بدون آن روابط دیپلماتیک با اسرائیل برقرار نخواهد کرد.» توافق‌نامه ابراهیم به دلیل عدم‌ارائه صلح به منطقه مورد انتقاد قرار گرفته است که توسط رئیس‌جمهور سابق دونالد ترامپ، که دولت او میانجی این توافق بود، وعده داده شده بود. هیچ یک از کشورهای عربی که این توافق نامه را امضا کردند، طی دهه‌‌‌‌های گذشته با اسرائیل وارد جنگ نشده‌‌‌‌اند. نشست تاریخی ایران و کشورهای خلیج‌فارس در این ماه یک روز پس از پرتاب ۱۸۰ موشک بالستیک تهران به سمت اسرائیل برگزار شد.

با این حال ناظران نمی‌‌‌‌دانند که آیا ایران اکنون به دلیل عملیات‌‌‌‌ ترور اسرائیل علیه رهبران ارشد حزب‌‌‌‌الله در هفته‌‌‌‌های اخیر، مشتاق است تا یخ روابط با خلیج‌فارس را آب کند؟جنگ غزه همچنین کشورهایی را که توافق‌نامه ابراهیم را امضا کرده‌اند، ناگزیر کرده است که از تشکیل کشور فلسطین حمایت کنند؛ احتمالا به این دلیل که نگران افکار عمومی در داخل هستند.  در حالی که امارات متحده عربی، دومین بازیگر قدرتمند خلیج فارس، در طول یکسال گذشته ارتباط خود را با اسرائیل حفظ کرده است،اما  این روابط تحت فشار فزاینده‌ای قرار گرفته است. شیخ عبدالله بن زاید وزیر امور خارجه امارات ماه گذشته با اشاره به خواسته‌های اسرائیل از امارات گفت: امارات متحده عربی آماده حمایت از فردای جنگ غزه و به دوش کشیدن بار بازسازی بدون تشکیل کشور فلسطینی نیست. در حالی که نتانیاهو همچنان ادعا می‌کند که توافق بزرگ با ریاض در دست اقدام است، مقامات سعودی عقب‌نشینی کرده‌اند.

علی الشهابی می‌گوید: «پیمان ابراهیم پر آب و رنگ بود. اما وقتی صحبت از یک توافق صلح واقعی و پایدار منطقه‌ای می‌شود، هیچ چیز اساسی در مورد آن وجود نداشت. بسیاری از کشورهایی که این پیمان را امضا کردند، به این خاطر انجام دادند که اسرائیل را راهی برای نفوذ در واشنگتن می‌‌‌‌دانستند.» وی افزود: «اما اکنون تا حدی تحقیرآمیز می‌‌‌‌بینیم که ایالات متحده هیچ قدرت یا نفوذی بر اسرائیل ندارد و اسرائیلی‌‌‌‌ها قصدی برای ایجاد کشور فلسطینی ندارند.»