روزنامه سازندگی/متن پیش رو در سازندگی منتشر شده و بازنشرش در آخرین خبر به معنای تاییدش نیست

نیره خادمی| طبق آخرین سرشماری نفوس و مسکن در سال ۱۳۹۵ افغانستان، عراق، پاکستان و ترکیه بیشترین جمعیت افراد خارجی ساکن در ایران را به خود اختصاص داده‏‌اند، درحالی که طی ۸ سال گذشته به ‌ویژه پس از به قدرت رسیدن طالبان در افغانستان، مهاجرت افغانستانی‌ها به ایران، روند سریع‌تری پیدا کرده است. موضوع مهاجرت و سیاست‌های جدید دولت ایران برای ساماندهی، سرشماری، انسداد مرزی و رد مرزی بهانه‌ای شد تا به روند تاریخی مهاجرت در ایران بپردازیم.

از مهاجرت‌های اجباری تا سیاست تسلط بر ایران
دوره حکومت استالینی بر شوروی سابق و در سال‌های میانی دو جنگ اول و دوم جهانی مردم در اتحادیه جماهیر شوروی با اوج ترور و خفقان روبه‌رو بودند بنابراین بسیاری از کسانی که زندگی در یک حکومت کمونیستی را برنمی‌تابیدند؛ به‌ویژه مسلمانان جنوب شوروی و قفقازی‌ها که به مبارزه علیه بلشویک‌ها می‌پرداختند به ایران پناهنده شدند. شامیل جوانشیر یکی از همین مهاجران است که در کتاب «من از چنگال استالین فرار کردم» به مهاجرت‌ و پناهندگی مسلمانان قفقازی از شوروی به ایران طی سال‌های ۱۳۰۰ تا ۱۳۲۳ هجری شمسی می‌پردازد. برخی از این پناهندگان قفقازی که در دوره‌ رضاشاه به ایران پناهنده شده بودند پس از اشغال ایران توسط متفقین از سوی مقامات امنیتی شوروی ربوده یا کشته شدند. برخی مهاجرت‌‌های دیگر اما به دنبال معاهده ۱۹۰۷ که مناطقی از ایران بین روس و انگلیس تقسیم شد، شکل گرفت. از همان زمان وزارت کشاورزی، وزارت خارجه و وزارت نیروهای مسلح روسیه سیاست‌های تشویقی برای مهاجرت روستاییان روسی به مناطق شمال‌شرقی ایران را در پیش گرفتند، اگرچه این سیاست پس از انقلاب بلشویکی پایان یافت و سابقه نخستین حضور روس‌ها در ایران به زمان صفویه برمی‌گردد.

مهاجران جنگی لهستان
پس از جنگ جهانی اول و دوم و آوارگی میلیون‌ها نفر برای یافتن پناهگاه، کنوانسیون جهانی وضعیت پناهندگان در سال ۱۹۵۱ توسط سازمان ملل تدوین شد اما بسیار پیش از آن ایران پذیرای پناهندگان جنگ جهانی دوم بود. پس از حمله آلمان در سال ۱۳۲۰ بیشتر از ۱۲۰ هزار پناهنده لهستانی از مرزهای آبی و خشکی به ایران آمدند و در اقامتگاه‌هایی در تهران، اصفهان و مشهد اسکان داده شدند اما بیشتر آنها به دنبال پایان جنگ به کشور خود بازگشتند.

سرکوب شدید در عراق
نخستین نشانه‌های جدی مهاجرت عراقی‌ها به ایران در جریان انتفاضه شعبانیه و اخراج معترضان ایجاد شد، اگرچه در جریان انقلاب اسلامی هم بسیاری از فعالان سیاسی عراقی که با سیاست‌های حکومت وقت مخالف بودند به علت وجود گرایش‌های سیاسی-مذهبی به دولت ایران، عراق را ترک کرده به ایران مهاجرت کردند. جنگ خلیج‌فارس که پایان یافت، مردم عراق علیه رژیم بعث به خیابان‌ها آمدند، جنبشی که با تسلط نیروهای مردمی به ۱۴ استان از ۱۸ استان و به «انتفاضه شعبانیه» معروف شد اما در نهایت دولت موفق به سرکوب جریانات شیعه شد. در جریان این سرکوب‌ها بسیاری از معترضان و برخی از مردم مناطق مرزی عراق به دلیل اوضاع آشفته سیاسی عراق، وارد خاک ایران شدند. گفته می‌شود در سال ۱۹۹۱ حدود ۵۰۰ هزار نفر به ایران مهاجرت کردند اما ۳ سال بعد تعداد این مهاجران به کمتر از نصف رسید و این یعنی برخی تابعیت ایرانی گرفتند و برخی دیگر نیز به کشورهای دیگری مهاجرت کردند.

بحران سوریه و نبود آمار از پناهندگان سوری
در سال ۲۰۱۵ با افزایش بحران‌های داخلی در سوریه، شمار زیادی از مردم سوریه آواره شدند و برای پناهندگی به سمت مرزهای اردن، ترکیه و عراق رفتند. همان زمان هم عده‌ای از آنان وارد خاک ایران شدند اما آماری از آنها وجود ندارد. سال ۹۵‌ نبیل کرمانشاهی، مسئول آوارگان سوریه در ایران در گفت‌وگو با جوان آنلاین آمار آنها را ۲۵۰ خانوار اعلام کرده است و گفت که اکثر آنها در قم و تعدادی هم در تهران، اصفهان، مشهد، قزوین و بندرعباس ساکن شده‌اند.

مهاجرت‌هایی به خاطر فقر و بیکاری
خانواده‌های پاکستانی اما از حدود نیم قرن قبل به ایران مهاجرت کرده‌اند و عمده دلیل این مهاجرت‌ها بیکاری، فقر یا اختلافات قومی قبیله‌ای و مشکلات حقوقی و قضایی است. روند صعودی مهاجرت پاکستانی‌ها به ایران اما از ۲۰۱۶ شتاب تندتری پیدا کرد؛ هنگامی که بیش از ۲۹ هزار نفر از اتباع پاکستانی که قصد عبور غیرقانونی از این کشور را داشتند، بازداشت شدند این درحالی است که رقم آن نسبت به سال قبل حدود سه هزار نفر بیشتر شده بود. مهر سال ۹۹ منابع خبری پاکستان از شناسایی و بازداشت ۲۳۰ مهاجر غیرقانونی پاکستان در مناطق مختلف ایران خبر داد که توسط مسئولان سرحدی ایران تحویل مقامات پاکستانی در نقطه صفر سرحدی شدند.

از حمله شوروی تا حضور طالبان
حدود ۵۰ سال قبل با حمله شوروی به افغانستان، مهاجرت و پناهندگی افغانستانی‌ها به ایران هم شکل جدی‌تری به خود گرفت و در ایران هم از آنان استقبال شد. ایران تا اوایل دهه‌ ۷۰ با میزبانی حدود ۵ میلیون پناهنده‌ افغانستانی و عراقی رتبه‌ اول جهان در پناهند‌ه‌پذیری را به خود اختصاص داده بود. در طول سال‌های بعد اوضاع داخلی افغانستان به قدری تحت تاثیر ناامنی، جنگ‌های داخلی همچنین قدرت‌ گرفتن طالبان و حمله آمریکا به افغانستان بود که پناهندگان رغبتی برای بازگشت نیافتند و با هر بحران تازه‌ای به تعداد آنها در ایران افزوده شد. سیاست‌‌های دولت گذشته و باز گذاشتن مرزها برای ورود اتباع نیز روند افزایش مهاجرت را تندتر کرد به طوری که طبق آمار سازمان بین‌المللی مهاجرت در ۶‌ ماهه اول سال ۲۰۲۴ بیش از یک میلیون نفر از این اتباع در ایران ساکن شده‌اند.
براساس آخرین داده‌های مرکز آمار ایران از جمعیت مهاجران رسمی در سال ۱۴۰۲ بیش از ۹۷ درصد مهاجران، افغانستانی هستند و آمارهای غیررسمی نیز از حضور ۴ تا ۵ میلیون افغانستانی در ایران حکایت دارد. حالا دولت چهاردهم سیاست‌های‌ تازه‌ای برای رد مرز مهاجران و سرشماری آنها در پیش گرفته است تا ماجرای پناهندگان را تحت کنترل در بیاورد، چراکه حضور بی‌ضابطه، آسیب‌های اجتماعی زیادی را در کشور رقم خواهد زد.