اعتماد/متن پیش رو در اعتماد منتشر شده و بازنشرش در آخرین خبر به معنای تاییدش نیست

مهدی زارع| دشت مشهد به دلیل بهره‌برداری بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی با بحران شدید آبی مواجه است که منجر به تخلیه سفره‌های زیرزمینی آن می‌شود. این دشت با چالش‌های آبی قابل توجهی مواجه است. با مصرف تقریبا 65درصد آب کشاورزی، شهر مشهد با بیش از 3 میلیون نفر جمعیت به عنوان مصرف‌کننده اصلی نوشیدنی و خدمات شاخص است. صنایع رو به رشد در اطراف مشهد، استخراج آب را تشدید می‌کند. مصرف غیرمسوولانه آب هم کیفیت و هم کمیت منابع آب را کاهش می‌دهد که عمدتا به آب‌های زیرزمینی وابسته است و اکنون به دلیل مصرف نامتعادل در حال کاهش است. 24 تیر 1403 مدیرعامل شرکت آب‌و‌فاضلاب مشهد گفت: «وضعیت بارندگی‌ها در نیمه اول سال آبی 1403-1402 بسیار نگران‌کننده بود؛ به‌ طوری که ذخیره سد‌ها به حداقل خود رسیده بود و حجم سد دوستی به کمتر از ۵ درصد رسید که تاکنون چنین‌وضعیتی را تجربه نکرده بودیم، از طرفی شرایط سایر سد‌ها نیز مطلوب نبود.» 

 دشت مشهد با احتساب مشهد و چناران، طرقبه، شاندیز و رضویه شاهد بارش سالانه حدود 2219 میلیون مترمکعب است و تبخیر و تعرق با هم 1776 میلیون متر مکعب را مصرف می‌کند. تا نیمه سال 1403 منابع آب تجدیدپذیر منطقه 342 میلیون متر مکعب در سال برآورد شده است که دبی برگشتی آن به 443 میلیون متر مکعب می‌رسید. مجموع مصرف آب‌های سطحی و زیرزمینی 927 میلیون متر مکعب در سال است که جمعیت تقریبی چهار میلیون نفر را تامین می‌کند. میزان آب تجدیدپذیر مشهد ۶۰۰ تا ۷۰۰ مترمکعب در سال است درحالی که میزان مصرف‌، هزار و ۶۰۰ متر مکعب بوده است. بنابراین میزان مصرف‌مان حدود دو برابر آب تجدیدپذیر بوده است. در طول سال‌ها، تقاضای آب از بخش‌های خدماتی و صنعتی به‌طور قابل‌ توجهی افزایش یافته است و از 8 درصد در سال 1350 به 40 درصد در سال 1394 افزایش یافت. درحالی که مدیریت تقاضای آب به عنوان یک راه‌حل برتر در مقایسه با پروژه‌های تامین شناخته می‌شود، اجرای آن چالش‌های قابل‌توجهی را به همراه دارد. آبخوان غرب مشهد تقریبا به انتها رسیده در حالی که برای تامین آب شرب باید به منبعی وصل شویم که تامین‌کننده ۹۵ درصد نیازمان باشد. همه اینها در حالی است که ۶۸ میلیون متر مکعب سهم آب از ۸ رودخانه استان از مرز خارج می‌شود.

مساله کم‌آبی در دشت مشهد پیچیده و عمیق است که در ناکافی بودن راه‌حل‌های انتقال آب مشهود است. تلاش‌های گذشته، به‌ویژه پروژه انتقال آب سد دوستی، با هدف کاهش مشکل کم‌آبی، به‌طور قابل‌توجهی کوتاه آمد و به دلیل مسائل دیپلماتیک بین ایران و افغانستان، سالانه تنها حدود 15 میلیون متر مکعب آب انتقال یافت. در نتیجه تنها این پروژه نتوانست مشکل کم‌آبی را در دشت مشهد 40 حل کند.
نسبت تقاضا به عرضه آب منطقه در حدود 1.3 یک چالش مبرم ناشی از رشد سریع جمعیت، گسترش صنعتی و توسعه کشاورزی را برجسته می‌کند. تغییرات اقلیمی این سناریو را تشدید می‌کند، به ‌طور بالقوه باعث کاهش بازده منابع آب و در عین حال افزایش تقاضا، کاهش بیشتر ذخایر آب سطحی و زیرزمینی موجود می‌شود.

کاهش در تغذیه آب‌های زیرزمینی در دشت مشهد ممکن است وضعیت بحرانی را تشدید کند و اقدامات فوری مدیریت آب برای کاهش پیامدهای محیط‌زیستی و اجتماعی- اقتصادی را ضروری کند. کمبود آب سطحی، همراه با عدم اجماع در مورد مدیریت آب، ناکارآمدی راهبردی‌های کنونی مدیریت منابع آب را تشدید می‌کند. همسویی دیدگاه‌های ذی‌نفعان و توسعه یک نقشه راه جمعی برای مدیریت منابع آب لازم است. 5 مهر 1403 فرماندار مشهد گفت: «۴ شاخص بحرانی مشهد شامل سرانه‎های آموزش، بهداشت، ورزش و همچنین بحران آب بود و نشان می‌داد که فرمانداری جایگاه خود را به سبب نبود اختیارات لازم، در مدیریت بحران‌ها از دست داده است. بحران کم‌آبی را با تشکیل قرارگاه آب پشت‌سرگذاشته‌ایم؛
 ۳ طرح انتقال آب از دریای عمان، انتقال آب از مرز ترکمنستان و حفر چاه در دستور کار قرار گرفته است که انتقال آب تا پایان امسال تکمیل می‌شود.»  

کاهش ذخایر آب زیرزمینی در سراسر ایران یک موضوع حیاتی است که بر سفره‌های زیرزمینی و تامین آب شیرین تاثیر می‌گذارد. کاهش شدید تغذیه آب‌های زیرزمینی به میزان تقریبی 3.8 میلی متر در سال بین سال‌های 1381 تا 1396 تهدیدی جدی برای تامین آب شیرین برای جمعیت حدود 90 میلیون نفری ایران در سال 1403 است. تغذیه آب‌های زیرزمینی به ‌طور متوسط حدود 40میلی‌متر در سال از رواناب سطحی گزارش شده سالانه تقریبا 32میلی متر در سال در ایران فراتر می‌رود که بر نقش حیاتی آب‌های سطحی در تغذیه تاکید می‌کند.