شرق/متن پیش رو در شرق منتشر شده و بازنشرش در آخرین خبر به معنای تاییدش نیست

‌مهدی بازرگان| روزنامه تلگراف روز شنبه به نقل از یکی از سخنگویان وزارت خارجه بریتانیا گزارش داد که این کشور (انگلیس) متعهد است برای جلوگیری از دستیابی ایران به سلاح هسته‌ای، از همه ابزار‌های دیپلماتیک ممکن، از‌جمله فعال‌سازی مکانیسم ماشه برای بازگرداندن خودکار تحریم‌های تهران، استفاده کند. سخنگوی وزارت امور خارجه انگلیس ادعا کرده است «برنامه هسته‌ای ایران هرگز به اندازه امروز پیشرفته نبوده است. تشدید تنش هسته‌ای آنها امنیت بین‌المللی را تهدید می‌کند و سیستم جهانی منع اشاعه را تضعیف می‌کند. ما متعهد به جلوگیری از تولید سلاح هسته‌ای ایران با استفاده از هر ابزار دیپلماتیک موجود، از‌جمله مکانیسم ماشه در صورت لزوم، هستیم». در مقابل این ادعای لندن، اسماعیل بقائی، سخنگوی وزارت خارجه ایران، روز دوشنبه در واکنش به احتمال فعال‌شدن «مکانیسم ماشه» علیه ایران، گفته بود «ما همه سناریو‌ها را بررسی کردیم و درباره واکنش خودمان تصمیم‌گیری حاصل شده و هیچ بهانه‌ای برای توسل به سازوکار‌های قطع‌نامه سازمان ملل وجود ندارد». بقائی این را هم تصریح کرد که «ایران همچنان به تعهدات در برجام پایبند بوده و اقدامات ایران در واکنش به خروج یک‌جانبه آمریکا در چارچوب برجام بود». پیش از اظهارنظر سخنگوی وزارت خارجه انگلیس مبنی بر احتمال فعال‌سازی مکانیسم ماشه، ایران در نامه‌ای به سه کشور اروپایی آلمان، انگلیس و فرانسه که اکنون عضو برجام هستند و می‌توانند مکانیسم ماشه را فعال کنند، هشدار داد «اگر این اقدام را انجام دهند، ایران را مجبور می‌کنند که اقدامات رادیکال‌تری را در پیش بگیرد». با‌وجود‌این اگر مکانیسم ماشه فعال شود، احتمال خروج ایران از ان‌پی‌تی و قطع همکاری‌های ایران با آژانس متصور است. در این شرایط شاهد پیروزی مجدد دونالد ترامپ نیز هستیم که بی‌شک بازگشت دوباره او به کاخ سفید تأثیر جدی و ملموسی بر تحولات ایران و آینده مذاکرات هسته‌ای خواهد داشت. اما اینکه در شرایط کنونی سه کشور اروپایی عضو برجام به سمت فعال‌کردن مکانیسم ماشه خواهند رفت یا خیر، محور گفت‌وگویی با علی بیگدلی، تحلیلگر ارشد مسائل اروپاست که در ادامه می‌خوانید:   

‌جناب بیگدلی روز شنبه هفته جاری بود که یکی از مقامات وزارت امور خارجه انگلستان ادعایی مبنی بر احتمال فعال‌شدن مکانیسم ماشه را مطرح کرده است. در شرایط جاری منطقه‌ای به باور شما چه دلیلی برای مطرح‌شدن این ادعا وجود داشته است و آیا واقعا سه کشور اروپایی عضو برجام این ادعا را عملیاتی خواهند کرد؟

تصور من این است که مسئله فعال‌شدن مکانیسم ماشه، آن‌هم در شرایطی که ما شاهد جنگ اوکراین و جنگ در خاورمیانه هستیم، صرفا با این هدف مطرح شده است که سیاست خارجی دولت دکتر پزشکیان تغییر ریل خود را برای آغاز مذاکرات با اروپایی‌ها عملیاتی کند. به هر حال ما در نیویورک از طرف خود پزشکیان، عراقچی و ظریف مذاکراتی را انجام دادیم و چراغ سبز برای آغاز گفت‌وگوها داده شد. مضافا شعار پزشکیان هم مذاکره با غرب بود، اما سلسله تحولات خاورمیانه باعث شده است اکنون تمرکز دولت چهاردهم در حوزه دیپلماتیک، متوجه خاورمیانه باشد، بنابراین این ادعاهای مطرح‌شده از سوی لندن به باور من به‌این‌دلیل بوده است که دولت چهاردهم هرچه سریع‌تر به دنبال آغاز مذاکرات با اروپایی‌ها باشد.

‌چرا به باورتان فعال‌شدن مکانیسم ماشه دور از ذهن است؟

چون در شرایطی که مسئله جنگ اوکراین و جنگ غزه، ناامنی جدی را برای اروپایی‌ها شکل داده است، باز‌کردن پرونده هسته‌ای ایران هم می‌تواند تبعات خاص خود را داشته باشد، آن‌هم در شرایطی که اروپایی‌ها سعی می‌کنند مدیریت و کنترل روی تنش‌ها داشته باشند. به‌همین‌دلیل سه کشور اروپایی عضو برجام و اتحادیه اروپا از رفتار تنش‌زا به‌ویژه فعال‌کردن مکانیسم ماشه پرهیز می‌کنند. اگر موضوع فعال‌شدن مکانیسم ماشه مطرح شده است، به‌این‌دلیل بوده که ریل سیاست خارجی دولت پزشکیان در مسیر تنش‌زدایی با اروپا قرار بگیرد.

‌قرار خواهد گرفت، چون به گفته عراقچی، پاکستان مقصد آخرین سفر دیپلماتیک منطقه‌ای وزیر امور خارجه بوده و از طرف دیگر عراقچی در توییتی و در واکنش به گفته‌های زلنسکی تأکید داشت که هیچ موشکی از سوی ایران به روسیه داده نشده است. آیا این مسئله به معنای آن است که وزارت امور خارجه در پایان تور دیپلماتیک منطقه‌ای، می‌تواند مجالی برای آغاز مذاکرات با اروپا داشته باشد؟

چند نکته مهم در گفته شما وجود داشت. اول اینکه تور دیپلماتیک منطقه‌ای با پاکستان پایان پیدا نمی‌کند، چون حداقل من متصور می‌کنم که تحولات منطقه‌ای ایجاب می‌کند تور دیپلماتیک و تحرکات سیاست خارجی پیرامونی ایران با کشورهای خاورمیانه ادامه پیدا کند. از طرف دیگر دیپلماسی منطقه‌ای همواره باید در دستور کار باشد، چه با مذاکرات اروپا و چه بدون مذاکرات با غرب. از طرف دیگر مسئله مذاکرات با اروپا در شرایط کنونی به شکل جدی تحت تأثیر روند جنگ اوکراین و جنگ در لبنان و غزه قرار گرفته است. ضمن آنکه نگاه و سیاست خارجی دونالد ترامپ به‌عنوان رئیس‌جمهور جدید آمریکا هم مد‌نظر است. باید دید که ترامپ در مقام کلیددار جدید کاخ سفید در زمینه آنچه درباره نوع روابط آمریکا با ایران مطرح کرده است، چه رفتاری خواهد داشت.

‌اما نباید فراموش کنیم که متأسفانه نوع روابط ما با سه قدرت اروپایی عضو برجام اکنون چندان مساعد نیست.

بله، متأسفانه نوع روابط ما با سه قدرت اروپایی عضو برجام اکنون دوره سردی را سپری می‌کند. روابط ما با انگلستان که به سطح کاردار رسیده و از سوی دیگر هم تنش چند هفته اخیر در روابط با آلمان هم مزید بر علت است و کار به جایی رسیده که سفیر آلمان در تهران به برلین بازگشته و از سوی دیگر سه کنسولگری ایران در آلمان هم تعطیل شده‌اند. به‌همین‌دلیل فارغ از مسئله مکانیسم ماشه و برجام باید دولت آقای پزشکیان به فوریت فکری جدی در راستای تنش‌زدایی و بهبود روابط سرد با اروپا بکند. در غیر‌این‌صورت موضوع فعال‌کردن مکانیسم ماشه اگرچه در زود‌هنگام دور از ذهن به نظر می‌رسد، اما در میان‌مدت با تداوم شرایط و تنش جاری می‌تواند در دستور کار باشد. چون به هر حال نباید فراموش کنیم که ما با یک ضرب‌الاجل تا مهر ماه ۱۴۰۴ و پیش از پایان تاریخ انقضای قطع‌نامه ۲۲۳۱ به‌عنوان ضامن اجرائی برجام هم مواجه هستیم.

به موضع‌گیری‌های توییتری عراقچی یا دیپلماسی عمومی هم نمی‌توان اتکا کرد. چون به نظر من در شرایط کنونی و با این سطح از تنش با اروپا، صرفا با آغاز سفرها به کشورهای اروپایی و مذاکرات جدی می‌توان پنجره روابط با اروپا را باز نگه داشت. من عنوان کردم که انگلستان با این دست موضع‌گیری‌ها صرفا به دنبال فشار به تهران برای آغاز مذاکرات است اما اگر ایران و دولت آقای پزشکیان توجهی به تنش جاری با اروپا نداشته باشد و روابط سرد ما با کشورهای اروپایی مسیر فعلی را طی کند، هیچ تضمینی وجود ندارد که برلین، پاریس و لندن در میانه جنگ اوکراین و جنگ در غزه و لبنان، ناگهان و با وجود تبعات منفی بسیار، مکانیسم ماشه را فعال نکنند. پس در یک اولویت‌بندی باید هرچه سریع‌تر به مسئله جنگ اوکراین رسیدگی کرد. اینکه دولت پزشکیان سعی کرده است در قبال مسئله حمایت تسلیحاتی از مسکو تغییر رفتار انجام دهد، کاملا مثبت است. اما باید این رفتار ملموس و عینی‌تر باشد که به تغییر رفتار اروپا منجر شود. قطعا در شرایط کنونی که تنش ایران و اسرائیل هم جدی‌تر از قبل شده است، نتانیاهو سعی خواهد کرد جبهه اروپا را هم علیه ایران فعال کند. به‌همین‌دلیل برای ناکام‌گذاشتن این سیاست باید هرچه سریع‌تر روابط نه‌چندان مساعد ایران با قاره سبز احیا شود. بله، موضوعاتی مانند مرگ شارمهد یا حوادث پاییز سال ۱۴۰۱ و دیگر مسائل در بروز و تشدید تنش بین ایران و اروپا مؤثر بوده است، اما موضوع اصلی جنگ اوکراین است. ما باید در این زمینه پالس مثبت و عملی خود را داشته باشیم که در گام اول روابط به سمت بهبود پیش برود و بعد از آن مذاکرات هسته‌ای را کلید بزنیم.
‌‌به پیروزی ترامپ اشاره داشتید. در دولت جدید او، وضعیت مناسبات تهران با اروپا چه تغییری پیدا خواهد کرد. قاره سبز علیه ایران تندتر می‌شود یا برعکس، فرصت برای تعامل فراهم خواهد شد؟

‌این بستگی به رفتار تهران با اروپا دارد. با پیروزی ترامپ اکنون موضوع احتمال افزایش گسل بین ایالات متحده و اروپایی‌ها تقویت شده است. اگر مانند دوره قبل، ترامپ به سوی افزایش تنش با اتحادیه اروپا یا ناتو پیش برود، طبیعتا و خود‌به‌خود فضای لازم برای تعامل بیشتر ایران و قاره سبز فراهم خواهد شد. البته لازم به ذکر است که در این مدت تا آغاز به کار دولت ترامپ، دولت پزشکیان باید به سمت تنش‌زدایی در روابط با اروپا پیش برود تا بتواند شرایط را تغییر دهد. من بارها گفته‌ام که هر طور شده، نباید اجازه بدهیم که جبهه اروپا از دست برود. اکنون شرایط ما در میانه جنگ اوکراین و خارومیانه با اروپایی‌ها چندان خوب نیست. نباید به هر بهانه‌ای بگذاریم که روابط و مناسبات از این وخیم‌تر بشود. با تشدید تنش ایران و اروپا، حتی در صورت گسل اروپا و آمریکا در دولت ترامپ باز هم فرصت برای نزدیکی و تعامل ایران و قاره سبز فراهم نخواهد شد.

‌‌با این حال ناظران با اشاره به انتخابات ریاست‌جمهوری آمریکا مدعی‌اند که با بازگشت دونالد ترامپ، تهران ممکن است در شرایط دشواری قرار گرفته و سیاست تنش‌زدایی این کشور با غرب به بن‌بست برسد. این گروه به رویکرد دولت اول ترامپ درباره تهران اشاره کرده و می‌گویند در صورت بازگشت او به کاخ‌ سفید، بعید است به‌ واسطه یارکشی‌های اسرائیل، استراتژی واشنگتن درباره تهران تغییر کند. شما این گزاره را نزدیک به واقعیت می‌دانید؟

‌تصور فعلی از ترامپ در محافل کارشناسی و رسانه‌ای داخلی کشورمان همان عملکرد او در دولت اولش است. من معتقدم ترامپ از آن چهار سال دولت قبلی خود تجربه لازم را کسب کرده و رادیکال عمل نمی‌کند و این به معنای آن نیست که ترامپ منعطف خواهد شد یا رفتار ملایم‌تری با ایران خواهد داشت، اما به نحوی عمل می‌کند که از شتاب‌زدگی دور شده و به همان اندازه، حرکت‌های دیپلماتیک را در دستور کار قرار خواهد داد.