هم میهن/متن پیش رو در هم میهن منتشر شده و بازنشرش در آخرین خبر به معنای تاییدش نیست

شهاب شهسواری| اینکه سیدعباس عراقچی از ضرورت وقوع «معجزه» برای بازگشت به مذاکرات برجامی سخن می‌‏گوید، نشان می‏‌دهد که کمتر از یک سال مانده به انقضای قطعنامه‌‏های سازمان ملل، تا چه اندازه ایران و طرف‏‌های غربی حتی از نشستن پای میز مذاکره دور هستند.

روز جمعه هفته‌نامه اشپیگل مصاحبه‌ای تفصیلی با سیدعباس عراقچی، وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی ایران منتشر کرد.  این مصاحبه پس از چندین روز تنش سیاسی در روابط ایران و آلمان بر سر موضوع درگذشت جمشید شارمهد، شهروند ایرانی-آلمانی که در ایران به هدایت عملیات تروریستی و رهبری یک گروه تروریستی محکوم شده‌بود، تلاشی از سوی دستگاه سیاسی ایران بود تا از طریق رسانه‌ها مواضع تهران را به گوش افکار عمومی آلمان و اروپا برساند و در عین حال با بیان صریح مواضع ایران مسیر را برای از سرگیری گفت‌وگوها و تلطیف فضای موجود میان ایران و اروپا فراهم کند. 

به نظر می‌رسد اقدام دستگاه دیپلماسی ایران برای متوسل شدن به دیپلماسی عمومی در شرایطی که بحران روابط ایران و اروپا به نقطه جوش رسیده‌است، اقدامی دیرهنگام باشد، اما همچنان گام برداشتن در مسیر صحیح است و باید این ابزار نیز در کنار تمام ابزارهای دیگر برای عادی‌سازی روابط ایران و غرب در دستور کار دستگاه دیپلماسی قرار گیرد.

  عراقچی در این گفت‌وگو بار دیگر بر تمایل دولت جدید ایران برای گفت‌وگو و حل و فصل مسائل میان ایران و اروپا از طریق دیپلماسی سخن می‌گوید. مشخص نیست این رویکرد تهران، به‌ویژه پس از روی کار آمدن دونالد ترامپ در آمریکا از سوی اروپا با پاسخ مثبت مواجه شود.

بیش از دو سال پس از اینکه آخرین مذاکرات ایران و سه کشور اروپایی برای احیای برجام متوقف شد، سیدعباس عراقچی از سرگیری این مذاکرات را نیازمند یک معجزه می‌داند.  عراقچی در مصاحبه با اشپیگل می‌گوید: «اگر معجزه‌ای رخ دهد و ما به مذاکرات هسته‌ای بازگردیم، چالش‌های بزرگی پیش رو خواهیم داشت و  متاسفم که بگویم ما خیلی زمان کوتاهی داریم و نیاز داریم تا قبل از اکتبر ۲۰۲۵ به نتیجه جدید برسیم.»

  براساس قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل متحد که همزمان با برجام تصویب شد، ۶ قطعنامه پیشین شورای امنیت که تحریم‌های گسترده بین‌المللی علیه ایران وضع کرده‌بود، تعلیق شد. این قطعنامه‌ها مهرماه سال آینده (اکتبر ۲۰۲۵) برای همیشه منقضی خواهند شد. تقریباً تردیدی وجود ندارد که در صورت عدم احیای برجام، کشورهای غربی، از جمله سه کشور اروپایی عضو برجام در صورتی که راهکاری برای بازگشت محدودیت‌های هسته‌ای ایران به دست نیاید، تلاش خواهند کرد تا با استفاده از مکانیسم پیش‌بینی شده در قطعنامه ۲۲۳۱ جلوی انقضای شش قطعنامه را بگیرند و این شش قطعنامه را مجدداً احیا کنند.

  براساس مکانیسم اسنپ‌بک، طرف‌های برجامی می‌توانند با طی کردن یک فرآیند حقوقی از شورای امنیت بخواهند تا مسئله نقض فاحش برجام از سوی ایران را بررسی کنند و در صورت اثبات این موضوع، بدون نیاز به صدور قطعنامه جدید، ۶ قطعنامه تحریمی و قطعنامه‌های فصل هفتمی شورای امنیت مجدداً اجرایی شود.  عدم نیاز به صدور قطعنامه جدید به این معنا است که شرکای شرقی ایران، یعنی چین و روسیه نمی‌توانند با استفاده از حق وتو جلوی تصمیم به اجرای اسنپ‌بک را بگیرند.

اینکه سیدعباس عراقچی از ضرورت وقوع «معجزه» برای بازگشت به مذاکرات برجامی سخن می‌گوید، نشان می‌دهد که کمتر از یک سال مانده به انقضای قطعنامه‌های سازمان ملل، تا چه اندازه ایران و طرف‌های غربی حتی از نشستن پای میز مذاکره دور هستند. این اظهارات در شرایطی بیان می‌شود که انتخاب مجدد دونالد ترامپ به ریاست‌جمهوری آمریکا، مسیر بازگشت آمریکا را به برجام بیش از پیش سخت‌تر کرده‌است.  دونالد ترامپ در دور نخست ریاست‌جمهوری‌اش سال ۲۰۱۸ تصمیم گرفت آمریکا را از برجام خارج کند و این تصمیم باعث شد که اجرای برجام از سوی ایران بعد از مدتی متوقف شود.

بیش از دو سال است که روابط ایران و اروپا به شدت دچار بحران شده‌است.  دستگاه سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران در دوره دولت سیزدهم در سامان دادن به روابط با اروپا چندان موفق نبود. پس از روی کار آمدن دولت سیزدهم، فرصت مناسبی در اختیار دولت بود تا با استمرار مسیر گفت‌وگوهای احیای برجام که پس از انتخاب جو بایدن به عنوان رئیس‌جمهور آمریکا در دولت دوازدهم آغاز شده‌بود، این توافقنامه مهم چندجانبه احیا شود و علاوه بر رفع تحریم‌های ظالمانه علیه مردم ایران، مسیر بهبود روابط میان ایران و غرب هموارتر شود اما تهاجم نظامی روسیه به اوکراین و این تلقی غلط در میان برخی از صاحبان تصمیم در ایران که بحران اوکراین فرصتی برای گرفتن امتیازهایی فراتر از برجام ایجاد کرده‌است، باعث شد تا مسیر مذاکرات احیای برجام در دولت سیزدهم فرسایشی شود. 

گفته می‌شود که مذاکره‌کنندگان ایرانی در گفت‌وگو با طرف‌های اروپایی، چین و روسیه و به‌صورت غیرمستقیم آمریکا اسفند ۱۴۰۰ در آستانه توافقی نهایی برای احیای برجام قرار گرفته‌بودند، اما بنا به دلایلی این اقدام عملی نشد. بلافاصله پس از این تحولات، انتشار گسترده ادعای فروش پهپادهای ایرانی به روسیه برای استفاده در جنگ اوکراین و ناآرامی‌های داخلی ایران در پاییز ۱۴۰۱ باعث شد تا مذاکرات احیای برجام برای مدت طولانی متوقف شود و روابط میان تهران و اروپا آسیب سختی ببیند.

سیدعباس عراقچی در بخش دیگری از این گفت‌وگو برای چندمین بار تاکید می‌کند که ایران «موشک بالستیک به روسیه» نفروخته‌است. عراقچی با اشاره به اظهارات ولودیمیر زلنسکی در جمع رهبران کشورهای اسکاندیناوی که به تازگی گفته‌بود اطلاعات اوکراین نشان می‌دهد به‌‌رغم گفت‌وگوها میان تهران و مسکو برای تعمیق روابط نظامی «ایران موشکی در اختیار روسیه قرار نداده‌است» تاکید کرد که ایران حاضر به گفت‌وگو با اروپا در مورد مسئله اوکراین است.  

بعد از آغاز به کار دولت چهاردهم، به‌رغم شعارهای مسعود پزشکیان، رئیس‌جمهور در دوران تبلیغات انتخاباتی‌اش در مورد اراده ایران برای بهبود روابط با غرب، باز هم شرایط به‌گونه‌ای پیش رفت که وضعیت روابط روزبه‌روز وخیم‌تر شد.  ادعای ارسال موشک‌های ایرانی به روسیه برای استفاده در جنگ اوکراین، اقدام اسرائیل برای ترور اسماعیل هنیه، رهبر سیاسی حماس در خاک ایران همزمان با مراسم تحلیف رئیس‌جمهور جدید که منجر به پاسخ نظامی ایران در مهرماه شد و نهایتاً بیانیه مبهم قوه قضائیه در خصوص سرنوشت جمشید شارمهد وقایعی بودند که به بحران در روابط تهران و بروکسل دامن زدند.

بیانیه قوه قضائیه در خصوص سرنوشت جمشید شارمهد که در ایران به اتهام رهبری یک گروه تروریستی به اعدام محکوم شده‌بود، باعث شد تا آلمان سفیر خود را از ایران فرابخواند و خواستار اقدام‌های تلافی‌جویانه از سوی اتحادیه اروپا علیه تهران شود. اتحادیه اروپا که درست بلافاصله پس از انتشار ادعای فروش موشک‌های ایرانی به روسیه تحریم خطوط هوایی غیرنظامی ایران را تصویب کرده‌بود، پس از واکنش نظامی تهران به اقدام اسرائیل در خاک ایران، این تحریم‌ها را اجرایی کرد.

سیدعباس عراقچی، وزیر امورخارجه ایران در گفت‌وگو با اشپیگل تاکید کرد که در سفر خود به نیویورک با پیام همکاری با اروپا به نیویورک رفته‌است، اما جوابی که از آلمان گرفته‌است پیام تقابل بود. عراقچی در این گفت‌وگو تاکید کرد: «در نیویورک با خانم بربوک وزیر خارجه آلمان دیدار داشتم، ملاقات خوبی بر مبنای شروع همکاری‌های جدید بود.  ولی الان با تحریم ایران‌ایر و بیانیه مشترک اتحادیه اروپا با شورای همکاری خلیج‌فارس و تغییر موضع آلمان نسبت به جزایر سه‌گانه ایران و حالا هم بستن سرکنسولگری‌های ایران و اقدامات دیگری که شنیده‌ایم در دستور کار است،  مواجه هستیم. من به خانم بربوک خط همکاری پیشنهاد دادم ولی آلمان تقابل را انتخاب کرد.»

عراقچی گفت: «در مورد همکاری ما با روسیه، من آماده گفت‌وگو با اروپایی‌ها هستم. بیایید وارد گفت‌وگو شویم و از تحریم‌ها دوری کنیم. تحریم‌ها فقط مشکلات را پیچیده می‌کند. آنها هرگز به حل مشکل کمک نکرده‌اند، حداقل در ایران. پیام من این است: تحریم‌ها را فراموش کنید! نه در گذشته کار می‌کردند، نه الان کار می‌کنند و نه در آینده کار می‌کنند.»

سرنوشت جمشید شارمهد
بخش مهمی از مصاحبه سیدعباس عراقچی با هفته‌نامه آلمانی به پاسخگویی وزیر امور خارجه ایران به سوالات خبرنگار اشپیگل در خصوص درگذشت جمشید شارمهد، شهروند ایرانی-آلمانی که به هدایت اقدام تروریستی و رهبری گروه تروریستی محکوم شده‌بود، صرف شد.  این بخش از مصاحبه آنقدر طولانی شد که صدای اعتراض وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی را درآورد و گفت:‌ «خود شما در مورد مرگ یک تروریست حدود ۲۰ دقیقه است که من را مورد سوال قرار داده‌اید درحالی‌که در مورد مرگ ۵۰ هزار نفر در غزه به اندازه مرگ همین یک نفر شاهد هیچ اقدامی در آلمان نبوده‌ایم.. شما اینقدر که برای شارمهد سروصدا کردید برای آن ۵۰ هزار نفری که در غزه قربانی شدند، شلوغ نکردید.»

عراقچی در این مصاحبه هرگونه شکنجه جمشید شارمهد را تکذیب و تاکید کرد که او اعدام نشده‌است.  عراقچی گفت: «قبول دارم که اطلاعیه‌ای که دادستانی تهران در این خصوص منتشر کرده، ابهام دارد.»  زمانی که اطلاعیه دادستانی تهران منتشر شد اینگونه برداشت شد که جمشید شارمهد اعدام شده‌است، اما چند روز بعد سخنگوی قوه قضائیه اعلام کرد که شارمهد پیش از اعدام جان باخته‌است.

وی ضمن تکذیب اینکه شارمهد بدون وکیل محاکمه شده‌است، تاکید کرد که خانواده شارمهد می‌توانند هر جا که بخواهند جسد او را دفن کنند و ایران آمادگی دارد تا جسد او را برای کالبدشکافی در اختیار خانواده‌اش قرار دهد. عراقچی گفت: «از وقوع این اتفاقات در روابط ایران و آلمان متاسفم. ‌ای‌کاش می‌شد از این رویدادها جلوگیری کرد اما این نیازمند آن بود که دولت آلمان هم از یک تروریست حمایت نکند.»

جنگ خاورمیانه
در بخش دیگری از این گفت‌وگو، عباس عراقچی اظهارات مهمی را در مورد جنگ جاری در منطقه بیان می‌کند. پیش از هر چیز عراقچی تاکید کرد که ایران در جریان حمله ۷ اکتبر حماس نبود و گفت: «۷ اکتبر تصمیم حماس بود و با ما هم مشورت نکرد، اما اینکه این تصمیم درست بود یا غلط، تاریخ قضاوت خواهد کرد.»  عراقچی در این گفت‌وگو تاکید کرد: «مردم فلسطین نباید به خاطر آنچه آلمانی‌ها در قبال یهودی‌ها انجام دادند، مجازات شوند.»

عراقچی تاکید کرد: «امکان ورود کل منطقه به یک جنگ فراگیر وجود دارد، اما این چیزی نیست که ما بخواهیم، این چیزی است که اسرائیل می‌خواهد. در یک‌سال گذشته که اسرائیل جنایات خود را در غزه ادامه می‌داد، بارها سعی کرد ایران را وارد یک جنگ گسترده کند ولی این ما بودیم که با هوشمندی و درایت از وقوع جنگ گسترده جلوگیری کردیم.اما من با شما موافقم که بعضی مواقع اوضاع از کنترل خارج می‌شود. اگر اسرائیل به این آتش‌بازی ادامه دهد حتماً جواب مناسب خواهد گرفت.»

عراقچی در این گفت‌وگو همچنین به بهبود روابط ایران و عربستان اشاره می‌کند و تاکید می‌کند که هرچند فرازوفرودهای زیادی در روابط ایران و عربستان وجود داشت، اما دو کشور مسیر آشتی را انتخاب کرده‌اند.  وی گفت: «ما نمی‌گوییم که ایران و عربستان و دیگر کشورهای منطقه خلیج‌فارس همواره روابط خوبی داشته‌اند، روابط ما فرازونشیب‌هایی داشته است اما فکر می‌کنم ما الان در یک دوره جدید هستیم و نیازی نداریم به روش‌های تخاصم‌آمیز بازگردیم.»