یکی از شاخه‌های وقف‌، وقف فرهنگی است،‌ در نگاهی تاریخی، وقف فرهنگی در قالب معروف و مرسوم آن در زمینه ‌های متعدد همچون تأسیس مدارس، کمک‌هزینه تحصیلی طلاب و دانش آموزان، تهیه وسایل تحصیلی، وقف کتاب و کتابخانه و انتشار کتاب از درآمد موقوفات نمود می‌یابد.

امروز ما نمود بسیاری از وقف‌های فرهنگی گذشته را در جریان زندگی روزمره ایرانیان شاهد هستیم،‌کتابخانه‌های مختلف در سراسر کشور‌، بنیاد فرهنگی البرز و ... از این دسته هستند،‌ اما یکی از متفاوت‌ترین وقف‌های انجام شده موقوفات حسین ملک است. که مهمترین نمود آن در کتابخانه و موزه ملک می‌توان دید.

در قلب خیابان امام خمینی تهران که حالا امروز می‌توان آن را به موزه‌ای تشبیه کرد که خیلی از آثار و مکان‌های تاریخی را در خود جای داده است،‌ کتابخانه و موزه ملک قرار دارد،‌  نخستین کتابخانه وقفی ـ خصوصی ایران و یکی از شش کتابخانه بزرگ کشور با موضوعیت نسخه‌های خطی در تهران،‌ که امروز دوشنبه 24 آبان ماه در سی و دومین دوره هفته کتاب جمهوری اسلامی میزبان خبرنگاران کتاب بود تا بازدیدی از آن داشته و در جریان فعالیت‌های این کتابخانه قرار گیرند.

بازدید خبرنگاران از این مرکز فرهنگی که در سال 1316 خورشیدی توسط حاج حسین آقا ملک تأسیس شد و به همراه املاک و مستغلات وقف آستان قدس رضوی شد،‌ ساعت 10 صبح و با همراهی نوشاد رکنی، رئیس اداره کتابخانه موزه ملی ملک و پیمان سمندری از کارشناسان این کتابخانه آغاز شد.

این مرکز فرهنگی در سال 1316 خورشیدی توسط حسین ملک تأسیس شد و به همراه املاک و مستغلات وقف آستان قدس رضوی شد. مرحوم ملک در تیر ماه سال 1323 قطعه زمین بزرگی را در باغ ملی تهران برای ساختمان جدید کتابخانه و موزه وقف کرد. احداث ساختمان جدید کتابخانه و موزه ملی ملک در سال 1364 آغاز شد و در سال 1375 به پایان رسید. کتابخانه ملی ملک با داشتن بیش از 19 هزار عنوان نسخه خطی نادر و نفیس، یکی از کتابخانه‌های بزرگ نسخ خطی ایران است.

کتابخانه و موزه ملی ملک اکنون یکی از موسسه‌های فرهنگی آستان قدس رضوی است که به شیوه غیردولتی و غیر انتفاعی در چارچوب وقف‌نامه زیرنظر مستقیم آستان قدس رضوی فعالیت می‌کند و برپایه اساس‌نامه هدف‌هایی گوناگون همچون پیشبرد معارف، اجرای وقف‌نامه و گسترش فرهنگ وقف حفاظت از گنجینه، گردآوری به‌هنگام‌سازی و گسترش منابع و بازشناسی آثار تاریخی و فرهنگی روزگاران گذشته دارد.

کتابخانه در کنار نسخه‌های خطی و چاپ سنگی، بیش از یکصد هزار جلد کتاب چاپی به زبان‌های گوناگون، همچنین نشریاتی از دوره قاجار تاکنون، هزاران برگ سند و بیش از صدها عنوان منبع دیداری و شنیداری در خود دارد. کتابخانه ملی ملک با دو تالار مطالعه عمومی آقایان و بانوان و یک تالار ویژه محققان و نشریات، خدمات و امکاناتی گوناگون به پژوهشگران ارائه می‌دهد.

موزه ملی ملک، نیز گنجینه‌ای سه هزار ساله از آثار و اشیای ارزشمند تاریخی در زمینه‌های گوناگون دارد. آثار تاریخی کتابخانه و موزه ملی ملک اکنون در 11 تالار و یک نگارخانه شامل «سکه، نشان و مدال»، «آثار خاندان غفاری و کمال‌الملک» «تک اثر»، «حاج حسین آقا ملک» «خوش‌نویسی و نگارگری»، «آثار لاکی»، «آثار اهدایی بانو عزت‌ملک ملک»، «نمایشگاه‌های دوره‌ای»، «تمبر»، «هزارداستان (گزیده داستان‌های ایرانی- اسلامی)» «هنر و زندگی (کاربرد هنر و صنایع در زندگی ایرانی- اسلامی)»، «علوم در ایران اسلامی» و... به نمایش درآمده‌اند.

بازدید امروز خبرنگاران کتاب از تالار‌های «حاج حسین آقا ملک»،‌ «آثار لاکی»،‌ «خوش‌نویسی و نگارگری»‌،‌ «تمبر»،‌ «هزار داستان» و «علوم در ایران اسلامی» بود.

«تالار حاج حسین آقا ملک»

نوشاد رکنی، رئیس اداره کتابخانه موزه ملی ملک که در این بازدید با دقت فراوان و با ذوقی سرشار خبرنگاران را راهنمایی می‌کرد،‌ ابتدا در تالار حاج حسین‌آقا ملک جزئیاتی از زندگی واقف کتابخانه و موزه بیان کرد.

به گفته رکنی،‌ مرحوم حسین ملک از نوجوانی ایده تاسیس کتابخانه را در ذهن پرورانده است و حتی در 19 سالگی در حاشیه نسخه‌هایی که استنساخ می‌کرده به این موضوع پرداخته است.

در ابتدا پیمان سمندری  از کارشناسان کتابخانه‌، توضیحاتی دربار پدربزرگ حسین ملک و اینکه چه شد که خاندان ملک به چنین زمین‌هایی دست یافت ارائه کرد، به گفته وی‌، در زندگی‌نامه خودنوشت حسین ملک آمده است که ناصرالدین شاه قاجار قبل از رسیدن به سلطنت برای آمدن به تهران از پدربزرگ حسین ملک 100 هزار تومان پول می‌گیرد تا به تهران بیاید و به سلطنت برسد،‌ پس از چند سال و با به سلطنت رسیدن ناصرالدین شاه،‌ پدربزرگ ملک،‌ از شاه قاجار عنوان ملک‌التجار را دریافت می‌کند که همین موجب می‌شود اعتبار و ثرونت خاندان ملک بیشتر شود.

وی ادامه داد: حاج حسین ملک زمین‌دار بود و از محل این زمین‌ها ثروتش را جمع می‌کرد، مساحت زمین‌های حسین ملک در استان خراسان به اندازه‌ای گسترده بوده که می‌توان به نوعی گفت، از کشور سوئیس بزرگتر است. سازمان موقوفات آستان قدس در این زمین‌های موقوفی، کشاورزی، باغداری، دامداری و... انجام می‌دهد.

به گفته سمندری‌، هدف مرحوم ملک از تمام وقف‌هایی که انجام داده ترقی معارف است، برای این هدف کتابخانه ملک را احداث می‌کند و هدف دومش‌ حفظ‌الصحه  بوده که با تاسیس بیمارستان در چناران و تربت حیدریه آن را دنبال کرد،‌ مرحوم ملک تمام درآمدش از این زمین‌ها را وقف این دو هدف کرده است.

در تالار حاج حسین آقا ملک، بخشی از زندگی وی در برابر دید علاقمندان قرار گرفته است. در ابتدای ورود به این نمایشگاه مجموعه تصاویر و نقشه‌ای از موقوفات حاج حسین آقا ملک نشان داده شده است. در ادامه تصاویر گوناگونی از دوره‌های مختلف حیات وی، مجموعه‌ای از مصاحبه‌هایی که در زمان حیاتش با وی انجام گرفته و تقدیرنامه‌هایی که به پاس فعالیتش به وی اهدا شده و نیز نامه‌های او آمده است.

در یکی از ویترین‌های این تالار، مجموعه وسایل شخصی حسین ملک به همراه زندگی‌نامه خود‌نوشت او قرار داده شده است. در ویترین‌های دیگر نیز سه نسخه از کتاب‌هایی دیده می‌شود که وی با دقت زیاد گردآوری کرده است.

در انتهای نمایشگاه اتاق مخمل حسین ملک بازسازی شد. در این اتاق علاوه بر مبلمان، فرش‌ها و چراغ‌هایی که روزگاری در منزل وی قرار داشتند، عقدنامه امیرکبیر با خواهر ناصرالدین شاه قاجار و تصویری نقاشی شده از حاج کاظم ملک‌التجار نیز قرار دارد. تندیس حسین ملک نیز در وسط این اتاق قرارداده شده است.

سالن کتابت و نگارگری

سالن کتابت و نگارگری دومین توقف‌گاه خبرنگاران در کتابخانه و موزه ملک بود،‌ نوشادرکنی در این بخش گفت: کتابت و هنرهای مرتبط با آن همچون خوشنویسی، نگارگری، تذهیب، تشعیر و جلدسازی از مهمترین هنرهای مورد توجه در میان هنرهای اسلامی ـ ایرانی است.

 وی ادامه داد: در این تالار مجموعه متنوعی از آثار کتابت و نگارگری هنرمندان مشکول تا آثار معاصری مثل کارهای رضا معافی را شاهد هستیم،‌ نمونه‌های اولیه خطوط کوفی،‌ نیز به نمایش درآمده‌اند،‌ البته کارها در دوره‌های مختلف به تناسب با آثاری که در مخزن نگهداری می‌شود، تغییر می‌کنند.

با گردشی در این تالار می‌توان مشاهده کرد که ​در هر یک از طرفین این نمایشگاه به یکی از هنرهای مربوط به کتاب آرایی پرداخته شده است. در بخشی از آن روند تحول و فرازهای هنر خوشنویسی در برابر دید دوستداران آن قرار داده شده است،‌ گونه های متنوع خطوط، از خط کوفی تا شکسته نستعلیق، از بزرگان این هنر، در این نمایشگاه به نمایش درآمده است. این خطوط در قالب رقعه، مرقع و یا نسخه خطی است.

در بخش دیگر هنر نگارگری و مراحل دگرگونی آن، به یاری قطعات و نسخه ها، نمایش داده شده است. همچنین هنر جلد سازی  و دیگر صنایع و هنرهای مربوط به کتاب آرایی نیز زینت بخش این نمایشگاه هستند. در بخش مرکزی این نمایشگاه قرآن‌های ارزشمند از هنرمندان بزرگ قرار دارد.

پس از تالار خوشنویسی و نگارگری خبرنگاران به فضای متفاوت‌تر هدایت شدند،‌ تالاری بارنگ‌پردازی و نورپردازی متفاوت‌تری‌، تالار آثار لاکی.

تالار آثار لاکی

تالار آثار لاکی گنجینه‌ای از برترین آثار لاکی در قالب جلد نسخ خطی، قلمدان، وسرچسبدان ‌را در خود جای داده است، در کنار هر اثر اسم آن به همراه توضیحاتی نیز درج شده است،‌ هم‌چنین تصاویری از آن‌ها نیز بر دیوارها نقش بسته است.

یکی از نکات جذاب این سالن طراحی نشیمن‌‌اهی با طرح قلمدان لاکی در میان سالن بود که برای بازدیدکنندگان جالب بود.

 لاکی سازی از جمله آثار هنری ایرانی است که به گفته رکنی، با خمیر کاغذ و ساخت قالب‌های کاربردی مختلف همانند قلمدان، جلد، قاب آیینه و جعبه خلق شده‌‌اند. سابقه این هنر که در دوره قاجار رو به افول رفت،‌ به دوره صفوی برمی‌گردد و اوج آن به دوره زندیه مرتبط است. آثاری از هنرمندان مشهود و چیزه‌دست ایرانی هم‌چون محمدزمان، آقا نجف، آقا صادق، لطفعلی صورتگر، علی اشرف و ... در این سالن در معرض نمایش قرار داده شده است. هم‌چنین جلدهای لاکی با طرح‌های «نقش تشعیر همراه با اژدها،‌ نقش گل و بوته،‌ نقش گل و مرغ،‌ نقش دراویش و .. نیز به نمایش گذاشته شده است.

تالار مجموعه‌های اهدایی عزت ملک

در مجاورت تالار خوشنویسی و نگارگری‌، تالار مجموعه‌های اهدایی عزت ملک قرار دارد،‌ حاج حسین ملک،‌ 5 فرزند دختر از دو همسر خود داشت،‌ بزرگترین فرزند او عزت ملک بود. وی بدلیل علاقه وافر به هنر و فرهنگ ایران از سوی پدر طی وقف‌نامه‌های موجود، ناظر استصوابی موقوفات ملک شد. عزت ملک در آذر ماه سال 1385 مجموعه اهدایی خود را با 27 قطعه اثر نفیس در موزه ملی ملک به نمایش گذاشت. این آثار برگزیده و منحصر به فرد شامل آثاری از هنر ایرانی بودند که طی سالیان به خارج از کشور رفته بود،‌ مرحوم عزت ملک این آثار را از خارج کشور خریداری و به زادگاه اصلی خود بازگرداند.

قرآن‌های نفیس، قطعات خوشنویسی، تابلوهای رنگ روغن و آبرنگ ، دو سند وقفنامه و مبایعه نامه از جمله آثار برگزیده هنرمندان ایرانی دوره صفویه و قاجارهستند که در این تالار نگهداری می شوند.

قرآنی به خط غبار که کتابت آیت‌الله کرسی در میانه کاغذ و کتابت کل قرآن با خط غبار در زمینه کاغذ را در خود جای داده است،‌ از نفایس این بخش بود.

به گفته رکنی‌، 15 سال پیش ارزش یکی از مجموعه‌های اهدایی مرحوم عزت ملک به این تالار 4 میلیارد تومان تخمین زده شد.

رکنی ادامه می‌دهد، فرزندان عزت ملک که حالا بنیاد سودآور از بزرگترین بنیادهای هنری مربوط به هنر اسلامی را در دنیا اداره می‌کنند،‌ نیز پس از فوت مادر‌، سالانه مجموعه‌های بزرگ و نفیسی از هنرهای ایرانی را که در خارج از ایران هستند‌، خریداری و به موزه ملک اهدا می‌کنند.

تالار هزار داستان ـ موزه‌ای با استانداردهای روز

تالار هزار داستان از دیگر بخش‌های جذاب موزه ملک بود که خبرنگاران از آن بازدید کردند‌، ​در این تالار که پس از بازسازی مجدد چندین سال پیش مطابق با استانداردهای علم روز موزه‌داری ساخته شده است،‌ گزیده‌ای از قصه‌های مذهبی، حماسی،‌ ادبی، عامیانه و اسطوره‌ای ایران به نمایش گذاشته شده است. 

به گفته رکنی برخی از این داستان‌ها مذهبی، برخی اسطوره‌ای، برخی افسانه‌ای، برخی فولکلور و رسمی هستند،‌ این سالن هزار داستان که به یاد هزار و یک شب نام‌گذاری شده است، کتاب‌های داستانی و روایت‌پردازی چاپی و سنگی که خاص بوده‌اند را در خود جای داده است.

وی ادامه می‌دهد: تعدادی از داستان‌ها مانند «رستم و دیو سفید»،‌ «گذشتن سیاوش از آتش»،‌ «بهشت شداد» و ... نیز بر دیواره‌های سالن به نمایش درآمده است،‌ در این بخش برای بازدیدکنندگان کودک و دانش‌اموزان که از گروه های هدف موزه هستند،‌ همراه با نمایش و قصه این داستان‌ها بازخوانی می‌شود.

«نگاره پسران فریدون و اژدها» برگرفته از شاهنامه استاردباد،‌ شاهنامه بایسنقری‌، نسخه خطی مثنوی معنوی،‌ از جمله آثار به نمایش گذاشته شده در این تالار است.

تالار تمبر

در حاشیه این تالار،‌ تالار تمبرهای مرحوم ملک نیز به نمایش درآمده است،‌ نمایشگاه تمبر انعکاسی است از نگاه کلکسیونری حاج حسین آقا ملک به تمبر. در این نمایشگاه علاوه بر نگاهی تاریخی به تمبر ویژگی‌های بسیاری برای نمایش آثار در نظر گرفته شد از جمله تمبرهایی که از مواد مختلف مانند چرم، پودر شهاب سنگ، شیشه،‌ پوست ماهی و .... از سوی دیگر تمبرهایی هستند که در چاپ آنها اشتباهاتی اتفاق افتاده است. 

در این بخش،‌ بازدیدکنندگان می‌توانستند با گرفتن یک عکس تمبر یادگاری خود را دریافت کنند.

علوم در ایران اسلامی

آخرین بخشی که خبرنگاران از آن بازدید کردند، تالار علوم در ایران اسلامی بود.

نمایشگاه علوم در ایران اسلامی با طبقه‌بندی علوم از منظر دانشمندان این عصر آغاز می‌شود. در این طبقه‌بندی که مبنای آن چهار کتاب درةالتاج، احصاء العلوم، نفایس الفنون و مفتاح السعاده بودند بر علوم دقیقه تاکید شده است. در نمایشگاه علوم در ایران اسلامی با توجه به منابع موجود در گنجینه کتابخانه و موزه ملی ملک بر روی چهار دسته از علوم مرتبط با علم حساب و مشتقات آن، علوم نجوم و زیرمجموعه‌های آن، علوم زمین و طب و شاخه‌های آن تاکید شده است. در کنار این علوم علم حیل (مکانیک)، کیمیا (شیمی)، علم الابصار (نورشناسی)، جانورشناسی و گیاه داروشناسی نیز معرفی شده‌اند. در ادامه به معرفی هشت تن از دانشمندان عصر اسلامی پرداخته شده است.

همچنین در این تالار در کنار بیان نحوه ارتباط علوم با یکدیگر و معرفی مراکز علمی ایران فرهنگی، کرونولوژی علم در ایران عصر اسلامی نیز ارائه شده است. این تاریخ‌نگاری قله‌های علمی ایران را با نگاهی به آثار کتابخانه و موزه ملی ملک از قرن اول هجری قمری تا ورود مدارس نوین به ایران در دوره قاجار معرفی می‌کند.

در این نمایشگاه، مجموعه‌ای از کتاب‌های دانشمندان دوران اسلامی ایران به نمایش گذارده شده‌اند که همگی از آثار دانشی برجسته این دوره و سرزمین به شمار می‌آیند و در دسته‌بندی و ارائه آن، حوزه‌ها و موضوع‌های خاص علوم اسلامی مورد توجه بوده است.

پدیدآورندگان این نمایشگاه کوشیده‌اند این آثار افزون بر آنکه نشان‌گر و شناساننده مهم‌ترین شاخه‌های گوناگون دانش در ایران دوره اسلامی باشند، اشاره و تأکیدی هم باشد بر دارایی یگانه و گران‌سنگ کتابخانه و موزه ملی ملک در زمینه دانش‌های گوناگون از روزگاران نهضت ترجمه تا پیدایش علوم جدید و ورود دانش‌های نوین به سرزمین دانش‌گستر و فرهنگی ایران.

تصاویری از صور فلکی،‌ علم پزشکی و ... نیز بر دیواره‌های این تالار نقش بسته است.

در بخش پایانی بازدید خبرنگاران از کتابخانه و موزه ملک،‌ امیر خوراکیان رئیس موزه و کتابخانه ملی ملک نیز به جمع خبرنگاران پیوست،‌  خوراکیان در سخنانی گفت: یکی از ویژگی‌های کتابخانه ملک‌، وقفی بودن آن است،‌ وقتی صحبت از وقف می‌کنیم؛ افکار عمومی به سمت فعالیت خدماتی و اقتصادی می‌رود، ولی وقف فرهنگی با این اندازه و کیفیت بسیار اندک است و پرداختن به این موضوع از زاویه اینکه اینجا یک موقوفه فرهنگی است،‌ شیرین و ارزشمند است و برای جامعه پیام دارد.

وی ادامه داد: آثار و نفایسی که در کتابخانه و موزه ملی ملک موجود است،‌ هر کدام دنیایی از قصه و محتوا را در خود جای داده است،‌  ما در این دوره تصمیم گرفتیم یک ویژگی برای خود تعریف کنیم و بنا را بر این گذاشتیم که یک کتابخانه و موزه روایتگر باشیم. همان‌طور که ما موظفیم یک نسخه نفیس را نگهداری کرده و در ویترین‌ها به نمایش بگذاریم،‌ به همین شکل هم خود را موظف بدانیم که قصه و تاریخ آن را هم برای مخاطب بیان کنیم. بر این اساس ما هم می‌توانیم موزه و کتابخانه فعال‌تری باشیم. چون موزه‌ها و کتابخانه‌ها در دنیای امروز به اجبار شرایط اجتماعی به سمت سکون خواهند رفت اگر فعالیت و رویداد نداشته باشند.

خوراکیان افزود: ما باید با آموزه‌هایی از تاریخ پیام‌هایی را به نسل‌های بعد هدیه دهیم،‌ ما موضوعات روزی داریم که در دل تاریخ درس‌ها و آموزه‌هایی درباره آن‌ها وجود دارد که نیازمند روایتگری است، این یکی از مهمترین  موضوعات در دستور کار ماست،‌ برای نمونه اخیراً‌ درباره موضوع روز جزایر سه‌گانه خلیج فارس،‌ مراجعه‌ای به مخازن کردیم و دیدیم که نقشه‌هایی از سال‌ها قبل داریم که اروپایی‌ها تهیه کردند و در همه این نقشه‌ها روشن است که جزایر سه‌گانه متعلق به ایران است. ما ویدوئو کلیپی کوتاه درست کردیم و منتشر کردیم،‌ صدا و سیما نیز گزارشی از آن تهیه کرد.

وی گفت:‌ نکته دیگر ما تعامل با مخاطب است،‌ ماروایتگری را هم برای جذاب‌تر شدن و هم برای ارائه درس و پیام و محتوا و هم برای فراهم کردن امکان تعامل با مخاطب در دستور کار قرار داده‌ایم.

در انتهای این بازدید،‌ رکنی‌، برخی از نسخ خطی نفیس و قدیمی موجود در مجموعه را به خبرنگاران نشان داد و برای خبرنگاران تفألی نیز به نسخه‌ای نفیس از دیوان حافظ زد،‌ و حافظ اینگونه پاسخ داد:

ما نگوییم بد و میل به ناحق نکنیم
جامه کس سیه و دلق خود ازرق نکنیم
عیب درویش و توانگر به کم و بیش بد است
کار بد مصلحت آن است که مطلق نکنیم
رقم مغلطه بر دفتر دانش نزنیم
سر حق بر ورق شعبده ملحق نکنیم
شاه اگر جرعه رندان نه به حرمت نوشد
التفاتش به می صاف مروق نکنیم
خوش برانیم جهان در نظر راهروان
فکر اسب سیه و زین مغرق نکنیم
آسمان کشتی ارباب هنر می‌شکند
تکیه آن به که بر این بحر معلق نکنیم
گر بدی گفت حسودی و رفیقی رنجید
گو تو خوش باش که ما گوش به احمق نکنیم
حافظ ار خصم خطا گفت نگیریم بر او
ور به حق گفت جدل با سخن حق نکنیم

در پایان بازدید از کتابخانه و موزه ملی ملک،‌ اولین صحبت‌های سمندی از تصمیم حسین ملک برای وقف زمین‌هایی به وسعت کشور سوئیس برای  هدفی بنام ترقی معارف در گوشم طنین انداز می‌شود،‌ از حاج حسین آقا ملک،‌ امروز به عنوان فردی  یاد می‌شود که در افقی متفاوت از هم‌عصران خود به جهان می‌نگریست،‌ فردی که در تمام 100 سال عمرش در جهت کارهای عام‌المنفعه گام برداشت.