بررسی‌ها نشان دهنده این امر است که شکل‌گیری هویت در فضای مجازی بیشتر بر اساس محدوده‌ای است که آن فضا و یا دنبال‌کنندگان به آن علاقه نشان می‌دهند و نه آن‌چه که افراد در زندگی واقعی خود هستند. این شیوه از فعالیت در فضای مجازی بیانگر آن است که افراد تنها قسمتی از زندگی خود را به اشتراک می‌گذارند که مورد پسند دیگر کاربران در فضای مجازی قرار می‌گیرد و به صورت غیر مستقیم قسمتی دیگر از زندگی‌شان، پنهان می‌شود.

این هویت مجازی حتی اگر با هویت افراد در خارج از این فضا مطابقت داشته باشد، با این‌حال بازنمایی ساختگی از هویت فرد است، چرا که تمام ابعاد و زوایای آن را تحت پوشش قرار نمی‌دهد. اما سوال اینجاست که فضای مجازی چگونه افزونه هویتی برای انسان ایجاد می‌کند؟ و همچنین هویت مجازی چقدر به هویت واقعی نزدیک است؟ و آیا هویت مجازی می‌تواند جایگزین هویت اجتماعی انسان در جهان امروز باشد؟

برای پاسخ به این سوالات با محمدجواد خضرایی، پژوهشگر علوم‌اجتماعی و مدرس مردم‌شناسی به گفت‌وگو پرداختیم.

فضای مجازی چگونه افزونه هویتی برای انسان ایجاد می‌کند؟

مسئله بحران هویت در اثر ظهور فضای مجازی موضوعی است که با گسترش اینترنت و افزایش تعداد کاربران در سطح جهانی مورد توجه گسترده قرار گرفت. از حدود ۲۰ سال پیش تا به امروز بخصوص متکی به ایده‌های پست‌مدرن و نظریات آنارشیستی، تخیل در باب آزادی از هر نوع تقیدی که پیشتر هویت‌های افراد را می‌ساختند رو به افزایش نهاد. فراوانی مقالات تولید شده در این بازه پیرامون این موضوع نشان می‌دهد که تصور ایجاد هویتی مستقل از هویت سابق افراد به عنوان پدیده‌ای جدید و متفاوت تا چه میزان پیش‌فرض تحقیقات قرار گرفته است. همچنین واکنش به آثار احتمالی ظهور چنین پدیده‌ای در تحقیقات مذکور دو دسته روایت‌های جانبدارانه و برحذر دارنده را به وجود آورده است.

اما پیشرفت این تحقیقات در طول این مدت، در مسیری خلاف تصور اولیه جلو رفته است. در واقع تلقی ایده‌آلیستی مطالعات اولیه که ایجاد هویت جدید را نافی هویت سابق می‌دانست تعدیل شد و امروز بیشتر در خصوص نحوه تعامل این دو هویت بحث می‌شود و دیگر جایگزینی یکی با دیگری مطرح نیست. لذا به طور کلی می‌توان گفت فضای مجازی همچون هر تغییر اجتماعی دیگر در ساخت هویت‌های فردی و جمعی موثر است، لکن این امر به معنای ایجاد گسست در هویت‌های فردی و جمعی نمی‌باشد.

هویت مجازی چقدر به هویت واقعی نزدیک است؟

برای این موضوع من یک تحقیقی در کلاس انجام دادم و از دانشجویان خواستم ویژگی‌های هویتی خود در فضای مجازی و فضای واقعی را بنویسند. نتیجه جالب توجه این تحقیق نشان می‌داد که غالب افراد در فضای مجازی هویتی کامل متفاوت و بلکه متضاد با هویت واقعی خود دارند. مثلاً فردی که در فضای واقعی به شدت ساکت، آرام و کم حرف است، در فضای مجازی شخصیت جدیدی که کاملاً برون‌گراست را از خود نشان می‌دهد.

این تجربه توسط بسیاری دیگر از افراد نیز تکرار شده است، اما به طور صریح نمی‌توان گفت که این دو هویت کاملاً متضاد و نامرتبط هستند. در واقع در مراحل ابتدایی با رشد فناوری فضای مجازی و حضور نابهنگام انسان‌ها در این فضا، در هویت افراد اختلال ایجاد می‌شود، اما به تدریج و با انس با این فضا، این دو هویت به هم نزدیک می‌شوند. این مسئله خود را در شکل فناوری هم نشان می‌دهد، یعنی فناوری هم به سمتی حرکت می‌کند که این دو هویت را به هم نزدیک کند. به طور مثال به واسطه شبکه‌های اجتماعی و تکثیر دولت الکترونیک، از مرحله حضور گمنام در فضای مجازی به مرحله تشکیل هویت تازه و مشخص در فضای مجازی رسیده‌ایم. برخی همچون کاستلز نیز ظهور پروفایل را حرکتی اعتراضی در واکنش به هویت‌زدایی‌های پیشینی می‌دانند و پیش‌بینی می‌کنند که در آینده نزدیک فضای مجازی از جهت هویت به شدت سرشار خواهد شد.

آیا هویت مجازی می‌تواند جایگزین هویت اجتماعی انسان در جهان امروز باشد؟

این سوال ناشی از یک خطای لفظی است که در اشاره به فضای مجازی صورت می‌گیرد. در واقع مفهوم مجازی معادل تخیلی و غیر واقعی فرض می‌شود، در حالی که فضای مجازی به اندازه فضای واقعی، واقعی است. شاید بهتر بود به جای دو عبارت فضای مجازی و فضای واقعی از دو عبارت فضای مادی و غیر مادی استفاده می‌شد. اصل ایده شکل‌گیری فضای مجازی از این درک و دیدگاه ناشی شد که ماهیت واقعیت و بازنمایی از آن، دو امر متفاوت و متضاد نیستند، بلکه میان واقعیت و بازنمایی جمعی و فردی از آن اگر نگوییم که وحدت وجود دارد، لااقل می‌توانیم بگوییم که رابطه پررنگی وجود دارد. لذا اگر ما فضای مجازی را غیر واقعی فرض نکنیم، می‌توانیم بگوییم که همان‌طور که هر تغییر اجتماعی، هویت‌ها را نیز تحت‌الشعاع قرار می‌دهد، فضای مجازی نیز در تغییر هویت‌ها موثر است. اما چنان‌که بیان شد ظهور و توسعه سریع این فضا در یکپارچگی هویتی و تغییرات تدریجی آن اختلال ایجاد کرد که منجر به تولید انسان‌های دو یا چند هویتی شد، اما به تدریج این فاصله کم خواهد شد و هویت‌های گسسته از هم به سمت همگرایی حرکت خواهند کرد.