قلیان در دوران قاجار بخشی از ضرورت‌های زندگی بود. اشراف و بزرگان در خانه‌های خود انواع قلیان نگه داری می‌کردند که بعضی‌هایشان جواهرکاری شده بودند. در دوره‌ای، قلیان تقریبا به تمام خانه‌ها راه پیدا کرد. واقعهٔ قیام تنباکو در دوران قاجار در نتیجهٔ فتوایی بود که میرزا حسن شیرازی مبنی بر تحریم مصرف و فروش تنباکو اعلام کرد. به دنبال آن و سیر تحولات اجتماعی پس از آن باعث شد، فرهنگ قلیان‌کشی به سرعت رو به افول گذاشت و به قلیان‌خانه‌ها و مصرف افراد سن بالا محدود شد.

امروزه اما استفاده از قلیان به تفریح و سرگرمی سهم قابل توجهی از جوانان و حتی نوجوانان تبدیل شده است. قلیان‌کشی که اوایل در پستوی خانه‌ها و خارج از دید اطرافیان انجام می‌شد، اکنون تبدیل به تفریح همیشگی خانواده‌ها، جوانان یا نوجوانان در پارک‌ها و اماکن عمومی شده است. در حال حاضر استفاده از قلیان، دروازه‌ای برای ورود بسیاری از جوانان به دنیای دخانیات و مصرف دیگر مواد مخدر شده است.
جامعه‌شناسان بر این باورند که در میان خانواده‌ها، استفاده والدین از قلیان به‌ همراه نوجوانان و جوانان به امری طبیعی بدل شده تا حدی که کودکان ۱۲ ساله نیز با این موضوع آشنا هستند و شاید در حضور مادر یا پدرشان هم پکی به آن بزنند. در گذشته قلیان تنها در قهوه‌خانه‌های سنتی بوده و جزء تفریح افراد پیر و مسن به شمار می‌رفت. در آن زمان افراد جوان و کم سن و سال شرم داشتند که وارد قهوه‌خانه‌ها شوند، حالا اما در قلیان‌خانه‌ها جای افراد مسن با جوان‌ها عوض شده است. چه دلایلی باعث گرایش جوانان به استفاده از قلیان شده است؟ به این بهانه با محمدباقر حاجی سلطانی مدرس دانشگاه و روانشناس علوم رفتاری و تربیتی به گفت‌وگو نشستیم که در ادامه می‌خوانید:

استفاده از قلیان از چه زمانی بین ایرانیان باب شد؟

قلیان که به نام نارگیل نیز شناخته می‌شود، با طراحی پیچیده و طعم‌های معطر، مردم را در سراسر جهان را مجذوب خود کرده است. روایتی، منشأ قلیان را سلسله صفویان ایران می‌داند، جایی که در ابتدا برای کشیدن مواد افیونی از آن استفاده می‌کردند. محبوبیت قلیان در قرن شانزدهم و به مرور زمان در سراسر جهان گسترش یافت و در نهایت به هند رسید. امروزه، استفاده از قلیان یکی از نگرانی‌های بهداشت عمومی جهانی است. میزان مصرف آن در جمعیت خاورمیانه، شمال آفریقا و همچنین در جوانان در ایالات متحده، اروپا، آسیای مرکزی و جنوبی بسیار زیاد شده است.

علی‌رغم اینکه مصرف دخانیات و مواد مخدر در زمان پیدایش قلیان تابو محسوب می‌شد، به طور گسترده پذیرفته شد و به تدریج، تنباکوی سوخته معمولاً با تبخیر قلیان طعم‌دار جایگزین شد. خطرات عمده سلامتی سیگار کشیدن، حشیش، تریاک و سایر مواد مخدر از طریق قلیان شامل قرار گرفتن در معرض مواد شیمیایی سمی، سرطان زا و فلزات سنگین است که توسط آب فیلتر نمی‌شوند. ازاینرو قلیان‌های مشترک به انتقال بیماری‌های عفونی و باکتری‌های بیماری زا نیز منجر می‌شد.

دلایل گرایش جوانان و نوجوانان به قلیان چیست؟

شیوع اعتیاد به قلیان در بین نوجوانان و جوانان بیشتر به‌ علت نبود آگاهی مصرف‌کننده از زیان‌های آن است. مواد سمی موجود در قلیان نه تنها کمتر از سیگار نیست، بلکه مواد سرطان‌زا و خطرناک‌تری مانند قطران و آلاینده‌هایی مانند مونواکسیدکربن و نیکوتین نیز در قلیان بیشتر است. وجود ۴۰۰۰ ماده سمی در دود قلیان، آب قلیان هیچ تأثیری بر کاهش مواد سمی موجود در دود تنباکو ندارد.
احتمال بیماری‌های ناشی از مصرف دخانیات در زنان و مردان به یک میزان است، در عین حال زنان دارای قدرت باروری و تولید مثل هستند. ازاینرو مصرف دخانیات در زنان موجب کاهش تخمک‌گذاری و برهم خوردن سیکل باروری آن‌ها می‌شود و تولیدمثل آن‌ها را به خطر می‌اندازد. همچنین مصرف دخانیات در دوران بارداری هم به مادر و هم جنین آسیب می‌رساند.

گرایش به قلیان و قلیان‌های الکترونیکی چند دلیل عمده دارد که از نظر روانشناختی قابل بررسی است. نکته اول وجود الگوهای مخرب در فضای خانواده و گرایش والدین به این الگوها است. لحظاتی کودک در شکم مادر مرحله جنینی خود را از نطفه تا به دنیا آمدن طی می‌کند و ساختارهای ذهنی کودک از سه ماهگی شکل می‌گیرد، دریافت داده‌ها آغاز می‌شود و مدارهای شناختی کودک شکل می‌گیرد، هم اکنون فرض کنید که این مدار شناختی بر اساس روال‌های رفتاری اعتیاد به قلیان و سیگار شکل گیرد. این رفتار به عنوان یک روال رفتاری در مقابل نوجوانان و جوانان قرار می‌گیرد که دارای دو جنبه است؛ یکی از این جنبه‌ها لذت است، یعنی نسبت به این رفتار علاقه دارد و از آن لذت می‌برد. دیگری چرخه مکانیزم دفاعی، به معنای این است که در مقابل چالش‌ها و بحران‌ها می‌تواند یک عکس‌العملی از خود نشان دهد؛ عکس‌العمل او گرایش به دخانیات است و برای فرار از مسأله یک جریانی را آغاز می‌کند.

در برخی از موارد در پدران و مادران این مکانیسم فعال است و قاعدتاً به عنوان یک الگوی رفتاری به نوجوانان و جوانان منتقل می‌شود. در دوره‌های گذشته افراد در رده سنی ۱۸ تا ۲۲ گرایش بیشتری به مواد دخانی داشته‌اند و در حال حاضر سن ورود به ۱۱ تا ۱۳ سال رسیده است. پس اولین دلیل وجود الگوهای مخرب در فضای خانواده و گرایش پدر و مادر است، به همین دلیل باید سواد سلامت یا سواد حوزه روان در خانواده‌ها ارتقا پیدا کند، پدر و مادر باید قبل از نوجوانی کودک، در رفتار خود تغییراتی را ایجاد کنند. امروزه مصرف قلیان در خانواده‌ها به یک خرده فرهنگ تبدیل شده است.
 

دومین نکته در گرایش نوجوانان به قلیان ناشی از کمبود اعتماد به نفس، احساس حقارت، عدم ارزشمندی و نادیده گرفتن نیازهای نوجوان است. پاسخگویی به نیازهای عاطفی و احساسی، شناختی، امنیت، زیبایی شناختی کودک و نوجوان و حضور فعال پدر و مادرشان مواردی هستند که به آن‌ها ارزش می‌دهد تا وارد چرخه دخانیات نشود.
در این حوزه پیشنهاد می‌شود که خانواده‌ها درباره تأمین نیازهای بنیادین کودک و نوجوان مطالعه کنند و سواد والدگری خود را ارتقاء دهند. هر کودک و نوجوان دارای تیپ‌ شخصیتی متفاوتی مثل جنبشی، حرکتی، ماجراجو و ارتباطی است، باید نیازهای متناسب با هر شخصیت را برطرف کنیم. در برخی از موارد این نیازها سرکوب می‌شوند، به عنوان مثال کودکی ممکن است تمایل به تجربه‌گرایی داشته باشد اما این خواسته توسط والدین سرکوب می‌شود و حق تجربه کردن را از کودک سلب می‌کنند. سرکوب کردن یکی از دلایل کاهش اعتماد به نفس در نوجوان است و گرایش به مواد دخانی را در او افزایش می‌دهد.

تنش‌های محیطی خانواده یکی دیگر از موارد ترغیب نوجوان به قلیان و مواد دخانی است. میزان گرایش نوجوانان در خانواده‌های دارای تنش ۲۰ تا ۳۳ درصد است. کودکانی که طلاق را به صورت تنش‌زا تجربه می‌کنند، به طور معناداری در معرض مصرف دخانیات قرار دارند.

عدم ارتقاء سواد سلامت روان نوجوانان یکی دیگر از این موارد است. سواد سلامت روان در نوجوان ضعیف است و مهارت‌های خودآگاهی، زندگی و حل مسئله در مدارس آموزش داده نمی‌شود. وظیفه والدین این است که با نوجوان برای مهارت زندگی گفتمان کنند. همچنین فراهم‌سازی زمینه برای پر کردن اوقات فراغت و ایجاد زمینه‌های اشتغال در کاهش گرایش جوانان به استعمال قلیان مانند دیگر آسیب‌های اجتماعی نقشی بسیار مهمی دارد.

نگاه اشتباه خانواده و جوانان به‌ مصرف تفریحی قلیان به‌عنوان گذران اوقات فراغت، یک توجیه غلط است. شایع‌ترین عامل مرگ قابل پیشگیری در کشور، مصرف دخانیات است که علاوه‌ بر بیماری‌های مرتبط با تنباکو و مصرف اشتراکی قلیان می‌تواند به افزایش ابتلا به میکروب سل و ویروس‌هایی مانند هپاتیت نیز منجر شود.

پس باید به فکر جایگزین‌های سالم برای تخلیه هیجانات‌شان نیز باشیم؛ بنابراین اگر یک جوان شاداب و تندرست می‌خواهیم که به سراغ آسیب‌های اجتماعی نظیر مصرف دخانیات و قلیان نرود، راهی برای تخلیه هیجاناتش باید پیش‌بینی کنیم؛ به تعبیر ساده‌تر این یک بده بستان است که خانواده‌ها، مسئولان و برنامه‌ریزان باید با این گروه‌ها معامله کنند. اگر یک جوان سالم از نظر جسمی و روانی که آینده جامعه را تضمین می‌کند، بخواهیم، نباید مانع تخلیه هیجاناتش به شیوه‌های کم خطر باشیم و با محدودیت در هر چیز به این هدف نخواهیم رسید، لذا محدودیت‌ها و کنترل رفتار باید به شیوه کاهش آسیب باشد.