فرهیختگان/متن پیش رو در فرهیختگان منتشر شده و بازنشرش در آخرین خبر به معنای تاییدش نیست

مهدی عبداللهی| با سقوط دولت بشار اسد، گرچه بخشی از مردم برای ابراز شادی به خیابان‌ها آمدند و مخالفان یا معارضان مسلح نیز پرچم پیروزی برافراشتند، اما خبر‌ها نشان می‌دهد طی چند روز اخیر رژیم‌صهیونیستی اغلب زیرساخت‌های دفاعی این کشور را مورد هدف قرار داده و درحال خلع‌سلاح سوریه است. پرواضح است دولت آینده سوریه هر شخص و گروهی که باشد، علاوه‌بر مشکلات اقتصادی، با انبوهی از چالش‌های دفاعی و امنیتی نیز روبه‌رو خواهد شد که علاوه‌بر 13 سال جنگ، همین حالا نیز توسط جنایتکاران صهیونیست درحال تخریب است. اما از موضوعات دفاعی و امنیتی که بگذریم، چالش اصلی دولت آینده سوریه، بحران‌های اقتصادی است که از چندسال پیش بر سر دولت بشار اسد آوار شده بود. برخی گزارش‌های رسمی ازجمله گزارش کمیساریای عالی سازمان ملل متحد در امور پناهندگان نشان می‌دهد 90 درصد از مردم سوریه زیر خط فقر قرار دارند و در بین آن‌ها کودکان زیادی در فقر شدیدند. تخریب زیرساخت‌ها، بحران تأمین نیاز‌های اولیه، تخریب مسکن، قیمت عجیب‌وغریب مسکن، کمبود غذا و مشکلات تغذیه‌ای، درکنار مشکلات مربوط به تأمین آب، برق و سوخت و...، همه چالش‌هایی‌اند که دولت آینده را با دیوار سخت واقعیت روبه‌رو خواهد کرد. در بین همه گرفتار‌ی‌هایی که مردم مظلوم سوریه به‌واسطه عملکرد دولت بشار اسد، تحریم‌های ظالمانه خارجی و خیانت‌های خارجی از رژیم‌صهیونیستی گرفته تا ترکیه متحمل شده‌اند، اما نکته قابل‌تأمل ماجرای سوریه، برنده ظاهری آن یعنی ترکیه است. آمار‌ها نشان می‌دهد سهم ترکیه از بازار سوریه از حدود 10 یا 12 درصد در قبل از جنگ، حالا به 50 درصد از کل بازار رسیده است. این وابستگی به ترکیه، قطعاً برای دولت آینده سوریه نیز چالش کوتاه‌مدت و میان‌مدتی خواهد بود. همه این‌ها درحالی است که ترک‌ها در جنگ سوریه با داعش، در سمت مقابل دولت سوریه قرار داشتند. 

تأسیس ۱۰ هزار شرکت در ترکیه توسط سوری‌ها
در پایان سال ۲۰۱۸، تعداد موسسات صنعتی سوریه بین ۳۵ تا ۶۵ هزار واحد تخمین زده شده بود؛ عددی که در آغاز جنگ داخلی سوریه، ۱۳۰ هزار واحد بوده است. گزارش‌ها نشان می‌دهد برخی از تاسیسات صنعتی سوریه به طور کامل و برخی بخش‌هایی از آن‌ها به مناطق ساحلی داخل کشور یا به طور کلی به بیرون مرزهای سوریه نقل مکان کرده‌اند. علاوه بر جنگ، عوامل دیگری از جمله تحریم‌های اقتصادی و مشکلات تأمین مالی ناشی از آن، امکان واردات ماشین‌آلات مدرن و قطعات یدکی مورد نیاز صنایع را فراهم نکرده و مسیر تولید را برای واحدهای صنعتی باقی‌مانده در این کشور دشوار می‌کند. براساس گزارشی که انجمن نساجی ایران از صنعت نساجی تهیه کرده، پس از شروع جنگ، برخی از تجار سوری سرمایه‌های خود را به صنایع فعال از جمله صنعت نساجی در کشورهای خارجی از جمله اردن و امارات منتقل کرده‌اند. تخمین زده می‌شود حدود ۳۰ درصد از سرمایه‌گذاران سوری که از کشور گریخته‌اند، یعنی نزدیک به ۵۰ هزار نفر، حالا در مصر مشغول به سرمایه‌گذاری در رستوران‌ها، کافه‌ها و کارگاه‌های خیاطی هستند. در کنار کشورهای عربی، تعداد زیادی از صنعتگران سوری به مقصد ترکیه کوچ کرده‌اند. براساس آمارهای اتحادیه اتاق‌های بازرگانی و بورس ترکیه (TOBB)، اتباع سوریه طی سال‌های ۲۰۱۰ تا ۱۰ ماهه سال جاری میلادی در مجموع ۱۰ هزار و ۲۲۴ شرکت در ترکیه تاسیس کرده‌اند که بخشی از آن‌ها مربوط به صنعت نساجی است.

سقوط نساجی سوریه به نفع ترکیه
آمارهای کوچ صنعتگران سوری به کشورهای همسایه، ازجمله کوچ به ترکیه، از این منظر حائز اهمیت است که زمانی صنعت نساجی سوریه بالاتر از صنعت رقیب خود در ترکیه و در صدر خاورمیانه بود. براساس گزارش انجمن نساجی ایران، صنعت نساجی در سوریه برای نسل‌ها سنگ بنای اقتصاد این کشور بوده و قدمت آن به حضور این کشور در مسیر جاده ابریشم برمی‌گردد. ابریشم برای مدتی طولانی جزء منسوجات اصلی سوریه بوده و محصولات ابریشمی این کشور، از جمله پارچه دمشقی و پارچه ابریشمی زربافت سوری، بسیار محبوب و مشهور بوده‌اند. در سال‌های اخیر نیز با وجود مشکلات و پیامدهای منفی جنگ داخلی سوریه، صنعتگران سوری همچنان به حفظ این صنعت مهم ادامه می‌دهند. ارزش تولیدات بخش نساجی این کشور از ۸۳۳ میلیون دلار در سال ۱۹۹۵ به رقم ۲ میلیارد دلار در سال ۲۰۰۷ رسید. در سال ۲۰۰۹، صنعت نساجی ۲۷ درصد از خالص تولید صنعتی غیرنفتی سوریه و نزدیک به ۴۵ درصد از صادرات غیرنفتی این کشور را تشکیل می‌داد.
علاوه بر ابریشم، پنبه نیز یک محصول استراتژیک در سوریه به حساب می‌آید که از یک قرن پیش به طور گسترده در این کشور پرورش داده شده و افزایش کاشت آن موجب رونق صنعت ریسندگی پنبه‌ای آن شده است. تا سال ۱۹۷۴ که نفت جایگزین آن شد، پنبه مهم‌ترین محصول صنعتی سوریه و مهم‌ترین منبع درآمد این کشور بود که تا یک‌سوم درآمد صادراتی آن را تشکیل می‌داد. در ۱۹۷۶، سوریه دهمین تولیدکننده پنبه در جهان و چهارمین صادرکننده آن بود. بنابر اطلاعات موجود تا سال ۲۰۰۹، صنایع پنبه و ریسندگی در انحصار بخش دولتی و باقی بخش‌ها به جز بخش‌های کوچکی که در اختیار شرکت‌های تعاونی و تحت کنترل بخش خصوصی بوده‌اند، قرار داشت. هم‌اکنون بین ۲۰ تا ۳۰ درصد از جمعیت این کشور در فرآیند تولید و فرآوری محصولات پنبه‌ای مشارکت دارند. علاوه بر پنبه، پشم و نایلون نیز از منسوجات مهم سوریه محسوب می‌شوند و واحدهای صنعتی نساجی در سوریه اغلب در شهرهای حلب، دمشق، حمص و حماه متمرکز هستند.
بیش از یک دهه بعد از شروع جنگ، صنایع نساجی از تمام پیامدهای منفی بحران پیش‌آمده در سوریه، از جمله تخریب و غارت تأسیسات، مهاجرت کارخانه‌داران و کارگران فنی، تحریم و دشواری تأمین مواد مورد نیاز برای تولید، تأثیر پذیرفته است. بر اساس آخرین مطالعات انجام‌شده در حوزه نساجی سوریه، تخمین زده می‌شود که تا ۷۰ درصد از کارخانه‌های نساجی سوریه به دلیل جنگ تعطیل یا نابود شده باشند و نسبت تعداد موسسات صنعتی نساجی به کل موسسات صنعتی از ۱۵ درصد در سال ۲۰۱۰ به ۲.۹ درصد تا سه‌ماهه سوم سال ۲۰۲۲ کاهش یافته است. از سوی دیگر، داده‌های رسمی نشان می‌دهد سطح زیر کشت پنبه در سوریه در سال ۲۰۲۲ حدود ۲۹ هزار هکتار بوده که این رقم در مقایسه با حدود ۲۰۰ هزار هکتار زمین پیش از شروع جنگ، عدد بسیار کوچکی است.

جنگ 50 درصد بازار سوریه را تقدیم ترکیه کرد
جنگ داخلی سوریه یکی از پیچیده‌ترین درگیری‌ها در تاریخ معاصر است. عوامل مختلفی مانند تنوع قومی و مذهبی و پیچیدگی ساختار سیاسی و اجتماعی و همچنین عوامل چندجانبه خارجی و منطقه‌ای به شدت بر بحران در این کشور تأثیر گذاشت. براساس برخی گزارش‌ها، با وقوع جنگ در سوریه تقریباً 6.5 میلیون نفر در داخل سوریه آواره شدند و بیش از دومیلیون نفر به‌عنوان پناهنده از مرزها عبور کردند. این تغییرات جمعیتی و همچنین وضعیت درگیری بر بخش‌های تولیدی سوریه تأثیر نامطلوبی گذاشت که منجر از بین رفتن زیربناهای تولیدی و تشدید وابستگی این کشور به‌ویژه به ترکیه شد. 
سوریه با عراق، رژیم‌صهیونیستی، اردن، لبنان و ترکیه مرز خاکی و با قبرس مرز آبی دارد. گرچه برخی از این کشورها شرکای تجاری اصلی سوریه‌اند، اما در بین آنها، برنده اصلی در بازار سوریه، کشور ترکیه است. این کشور درحالی‌که درطول دوره جنگ 13 ساله هم پذیرای پناهجویان سوری بوده و هم درکنار معارضان سوری ایستاد، اما سهمش از بازار این کشور به‌طور قابل‌توجهی افزایش داشته است. 
در این خصوص، آمارها نشان می‌دهد حجم واردات سوریه از کل جهان طی سال‌های 2001 تا 2023 از 6.2 میلیارد دلار در سال 2001 به 21 میلیارد دلار تا سال 2011 رسیده و این میزان با شروع جنگ داخلی در این کشور تا سال 2023 به 4.4 میلیارد دلار سقوط کرده است. 
طبق این آمارها، حجم واردات سوریه از 500 تا 900 میلیون دلار در سال‌های 2001 تا 2008؛ به یک میلیارد دلار در سال‌های 2009 تا 2013 رسیده و این میزان بین سال‌های 2014 تا 2023 بین 1.8 تا 2.2 میلیارد دلار بوده است. همچنین سهم ترکیه از کل واردات سوریه در این مدت از 4 تا 13 درصد در سال‌های 2001 تا 2012، به بیش از 30 درصد در سال‌های 2015 تا 2019 و به 43 و 47 درصد در دوسال اخیر رسیده است. 
سهم 47 درصدی ترکیه از بازار وارداتی سوریه درحالی رخ می‌دهد که سهم ایران از این بازار بین سال‌های 2001 تا 2023 حدوداً بین 2 تا 3 درصد در نوسان بوده است.