ایران/متن پیش رو در ایران منتشر شده و بازنشرش در آخرین خبر به معنای تاییدش نیست

مرتضی گل پور| آیا هنوز می‌توان در ایران امروز، با ناترازی‌هایی که نام دیگرش ورشکستگی است، از توسعه سخن گفت؟ توسعه چه اقتصادی! وقتی با بروز هر موج سرما، مسأله اول کشور این است که برق کجا را قطع کنند تا برق فلان جا قطع نشود؟ اما شاید همین جا نقطه آغاز تازه‌ای برای توسعه ایران باشد، درست همین نقطه‌ای که ناترازی‌ها شکست و ناکامی سیاست‌گذاری‌های گذشته را به رخ کشیده‌اند. اگر بپذیریم که توسعه در هر صورتی که باشد، حامل معنای تغییر هم هست، وضعیت امروز ما می‌تواند به تغییر رویکردها، مدیریت‌ها و درنهایت نقطه عزیمت جدید ایران برای توسعه بدل شود. اما این امر شروطی دارد که یکی از آنها، چیزی است که پزشکیان بارها عنوان کرده است: «اگر نپذیریم مشکل وجود دارد، هیچ درمانی مؤثر نخواهد بود.» پس گام اول، پذیرش این است که مشکلی وجود دارد و دیگر شرایط کشور گل و بلبل نیست و ریشه این مشکلات در نوع سیاست‌گذاری‌ها، سیاست ورزی‌ها، رقابت‌ها، کنش‌ها و چشم اندازهاست.

دگرگونی‌های متعدد ادبیات توسعه
معنی توسعه در ایران بارها تغییر کرده است. دهه 1360 به دلیل وقوع جنگ تحمیلی اساساً جایی برای طرح مفهوم یا هدف توسعه وجود نداشت. اما در سال‌های بعد که ضرورت توسعه یافتگی مطرح شد، اینکه اصلاً توسعه چیست، معنای آن چیست، راه دستیابی به آن کدام است، دهه به دهه تغییر کرد. علت تغییر زود به زود مفهوم توسعه در ایران ناشی از این بود که اندیشمندان ایرانی به مسأله توسعه از دریچه یافته‌های جهانی نگاه می‌کردند. بنابراین هر بار که تعریف توسعه در نهادهای جهانی و بین‌المللی تغییر می‌کرد، هر بار که برنامه توسعه سازمان ملل راه جدیدی را برای دستیابی به توسعه پیشنهاد می‌کرد، یا هر بار که یافته‌های تازه علمی در دانشگاه‌های معتبر جهانی برجسته می‌شد، اثرات این تغییرات در ایران هم مشاهده می‌شد. یک علت تغییر مکرر و زودهنگام پارادایم‌های فکری توسعه در ایران، همین است. با ورود ترجمه‌های جدید به بازار، دیدگاه منادیان توسعه هم تغییر می‌کرد.

هر دولت؛ یک چشم‌انداز توسعه
اما مسأله فقط مفهوم توسعه نبود. به اندازه دولت‌هایی که پس از انقلاب روی کار آمدند، می‌توان یک جهت‌گیری توسعه‌ای نشان داد. اساساً نسبت دولت‌ها با توسعه کج و معوج بوده است. پس از پایان جنگ، در دهه 1370 توسعه سیاسی و بعد توسعه اقتصادی مطرح شد. در دهه 1380 توسعه کلاً به محاق رفت و توزیع عادلانه همه درآمدهای کشور و مدیریت جهانی جای آن را گرفت. در دهه 1390 هم ایران درگیر پرونده هسته‌ای و تحریم‌ها بود. در پایان دهه 1390 پرونده هسته‌ای همچنان حل نشده باقی ماند و تحریم‌ها هم به قوت خود باقی ماندند. تحریم‌ها مسأله توسعه ایران را پیچیده‌تر کردند.

ناترازی‌ها از راه رسیدند
در پایان دهه 1390 که تحریم‌ها همچنان باقی ماندند، مشکل دیگری رخ نشان داد: ناترازی ها. چیزی که ناترازی خوانده می‌شود، در اصل نتیجه سیاست‌گذاری‌های معیوب سال‌های دور در دولت‌های متناوب است. اگر در دهه 1370 از صندوق‌ها برداشت شد و این برداشت به یک رویه تبدیل شد، پیامدش در دهه 1390 خود را نشان داد. اگر دهه 1380 مجوز برداشت‌های بی‌رویه و سدسازی‌های گسترده داده شد یا آبیاری کشاورزی همچنان سنتی باقی ماند، بحران بی‌آبی در دهه 1390 خود را نشان داد. نیروگاه حرارتی ساختن باهدف دست کردن در جیب منابع نفت و گاز، سرمایه‌گذاری نکردن در میادین نفت و گاز، فرسوده بودن شبکه توزیع برق، بی‌توجهی مطلق به انرژی‌های خورشیدی در دهه‌های 60، 70 و 80، در نهایت خود را به صورت خاموشی‌ها در انتهای دهه 1390 نشان داد.

بازگشت به خویشتن نقطه آغاز توسعه
نتیجه 40 ســـال سیاستگذاری بی‌برنامــــه، بخشــــی نگـــــــر و غیرهمه‌جانبه‌نگر، به علاوه 4دهه سیاست‌ورزی ستیزه جویانه میان کنشگران سیاسی، به علاوه حل نشدن مسأله رابطه با غرب، به علاوه افت سرمایه سیاسی و اجتماعی و به علاوه‌های دیگر، امروز ایران را به نقطه امتناع توسعه رسانده است. امتناع توسعه یعنی دیگر نمی‌توان از یک تحول بزرگ که رفاه و کامیابی عمومی را به دنبال داشته باشد سخن گفت. حالا فقط می‌توان از این صحبت کرد که چطور زمستان امسال را بگذرانیم و برای تابستان سال آینده چه‌کار باید بکنیم؟ اما درست همین جا، یعنی در نقطه‌ای که اکنون در آن به سر می‌بریم، می‌توان نقطه عزیمت توسعه را پیدا کرد. البته بهتر این است که به جای پیداکردن نقطه عزیمت توسعه، باید این نقطه را ساخت. آنچه بیش از هرچیزی می‌تواند به ساختن این نقطه عزیمت کمک کند و بار دیگر توسعه را به امری ممکن برای ایران بدل کند، بازگشت به خویشتن و بازنگری در مسیری است که پشت سر گذاشته‌ایم. وضع امروز، مثلاً افت سرمایه سیاسی و اجتماعی معنایی جز این ندارد که رقابت‌های سیاسی گذشته که بیشتر شکل ستیز داشته تا رقابت، کمکی به حل مشکلات مردم و دولت و جامعه نکرده است. معنای دیگر بازگشت به خویشتن، بازنگری در نظام اداری و اصلاح بنیادین آن است. زیرا اگر نظام اداری کارآمد می‌بود، می‌بایست با منطق کارشناسی مقابل اشتباه سیاستمدار بایستد، اما نتوانست. بازگشت به خویشتن به معنای بازنگری در شیوه سیاست‌گذاری و نوع نگاه ارکان سیاست‌گذار نیز هست. مثلاً اینکه در مجلس بودجه‌ها براساس چه اولویت‌های ملی بررسی می‌شوند؟

بازگشت به مردم
پایداری و دوام این سرزمین در طول تاریخش، حاصل پایداری و دوام مردم این مرز و بوم بوده است. همچنان که دولت و اساساً نظام تدبیر خرد و کلان کشور تقویت می‌شود، ضروری است که نسبت نظام تدبیر با مردم نیز بازنگری شود. نقش بسیار اندک مردم در پروژه‌ها یا طرح‌ها و اهداف توسعه معنایی جز این ندارد که رویکرد سپردن کارها به مردم شکست خورده است. اکنون به جای مردم، نهادهای شبه دولتی و بنگاه‌های وابسته به این نهادها عرصه‌های اقتصادی را تصاحب کرده و درعین حال، بیشتر منابع عمومی را صرف کرده‌اند تا اینکه چیزی بسازند. می‌توان با فراهم کردن زمینه کار مردم، حداقل به این صورت که دولت‌ها مانع نباشند و با مجوزها راه آنان را سد نکنند، زمینه بازگشت مردم به متن فرآیند توسعه را فراهم آورد. همه آنچه تاکنون گفته شد، فرآیندی کلان محسوب می‌شود. اما به قول مسعود پزشکیان در دیدار اساتید دانشگاه؛ «زمان ما (زمان 4 ساله یک دولت) اندک است، اما در زمان اندک هم می‌توان کاری کرد.» همه مسأله هم این است: باید کاری کرد، هر کجا و به هر میزان که باشد.