فرهیختگان/متن پیش رو در فرهیختگان منتشر شده و بازنشرش در آخرین خبر به معنای تاییدش نیست

زینب مرزوقی| تنش و درگیری بر سر حقابه میان ایران و افغانستان روز به روز وارد مرحله و فاز جدیدی می‌شود. دو روزی است که خبری مبنی بر آبگیری سدی دیگر در حوضه آبی هریرود به نام پاشدان در سمت افغانستان منتشر شده است. به دنبال آبگیری و افتتاح سد پاشدان، مسئولان آبی کشورمان به آبگیری این سد واکنش نشان دادند و سخنگوی صنعت آب کشورمان خواستار مذاکره فوری وزارت امور خارجه در رابطه با فعالیت و آبگیری این سد با افغانستان شده است. اما پرسش این است که سد پاشدان و حبس بخشی دیگر از هریرود قرار است چه به روز حوضه آبریز در سمت ایران بیاورد؟ آنگونه که در خبرگزاری‌های افغانستانی آمده است، سد پاشدان آخرین سد برای فشار آبی به ایران نیست و همچنان باید منتظر مدیریت سیاسی آب از سوی همسایه شرقی‌مان باشیم.

سخنگوی صنعت آب: آبگیری سد پاشدان به آب شرب مشهد آسیب جدی وارد می‌کند
‌عیسی بزرگ‌زاده‌ ساخت و آبگیری سد پاشدان در حوضه مرزی و مشترک هریرود را باعث کاهش جریان طبیعی این رودخانه مرزی و بروز خسارت‌های اجتماعی و زیست‌محیطی در مناطق پایین‌دست، به ویژه ایراد آسیب جدی در تأمین آب شرب کلانشهر مشهد دانسته بود. بزرگ‌زاده با اشاره به پیوندهای چند بعدی اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی مشهد و هرات، گفته بود: «باورمان بر این است که همه مردمانی که در یک حوضه آبریز زندگی می‌کنند دارای سرنوشت یکسانی هستند و اعمال هرگونه سخت‌گیری و فشار به بخشی از مردمان حوضه آبریز، ناگزیر همه ساکنان حوضه را تحت تأثیر قرار می‌دهد. ساکنان حوضه آبریز هریرود در هر دو کشور ایران و افغانستان طی سالیان سال از جریان طبیعی این رودخانه فرامرزی بهره‌مند شده‌اند و حقوق عرفی و تاریخی برای هر دو طرف ایجاد شده است. اثرات این اقدام یک‌جانبه طرف افغانی نه تنها تأمین آب شرب و بهداشت چند میلیون نفر را تحت تأثیر قرار می‌دهد، بلکه به آسیب گسترده به محیط‌زیست پایین‌دست نیز منجر می‌شود.»
بزرگ‌زاده عنوان کرده بود: «جمهوری اسلامی ایران بارها از کانال‌های دیپلماتیک اعتراض رسمی خود را نسبت به اثرات منفی فرامرزی ناشی از اقدام‌های سدسازی یک‌جانبه طرف افغان در حوضه هریرود اعلام کرده و خواهان همکاری مشترک برای ارزیابی و کاهش این اثرات و انتخاب توسعه پایدار به جای توسعه مخرب بوده است. اکنون نیز بر این باوریم که بهره‌برداری یک‌سویه و غیرمشارکتی از منابع آب حوضه هریرود به نفع هیچ یک از کشورها در بالادست و پایین‌دست نیست.»
بزرگ‌زاده ضمن تأکید بر ضرورت رعایت مفاد صریح و روشن حقوق بین‌الملل آب در بهره‌برداری مشترک از آب رودخانه مرزی هریرود، گفته بود: «انتظار می‌رود مقام‌های سرپرستی افغانستان در چهارچوب حقوق عرفی بین‌المللی و اصل حُسن همجواری و روابط همسایگی دو کشور، همکاری و تدابیر لازم در خصوص استفاده منطقی و منصفانه از آب رودخانه مرزی هریرود را در بالادست به نحوی که به حقوق تاریخی و عرفی مناطق پایین‌دست آسیب وارد نشود، در دستور کار خود قرار دهند. وزارت نیرو در کنار وزارت امور خارجه خواهان مذاکره فوری در این زمینه بوده و برای همکاری با طرف افغانی در یافتن راه‌حل‌های مشترک و قابل قبول برای کاهش اثرات فرامرزی سدهای «پاشدان» و «سلما» اعلام آمادگی می‌کند.

موقعیت سد «پاشدان» در افغانستان
رودخانه هریرود پس از گذر از افغانستان به مرز ایران می‌رسد و منبع اصلی تأمین آب شرب بیش از ۲ میلیون ایرانی ساکن استان خراسان رضوی به شمار می‌رود. 
پروژه سد پاشدان از سال 90 در ۲۵ کیلومتری شمال‌شرق هرات و بر روی یکی از سرشاخه‌های هریرود شروع شده بود. آن‌طور که رسانه‌های افغانستانی گزارش داده‌اند، پروژه ساخت سد پاشدان قرار بود ۳ سال زمان ببرد اما پس از گذشت ۷ سال، تنها ۳۰ درصد از ساخت این پروژه تکمیل شده بود. در سال‌ها و بازه‌های زمانی مختلف متوقف شده بود. پس از روی کار آمدن طالبان، ساخت این سد مجدداً از سر گرفته شد.
طبق اطلاعات منتشر‌شده از سوی رسانه‌های افغانستانی، سد پاشدان توسط یک شرکت افغانستانی و یک شرکت از جمهوری آذربایجان تکمیل شده است. یکی از رسانه‌های افغانستانی نوشته بود که الکساندر فرانچوک، نماینده شرکت آذربایجانی گفته است: «برای پیشرفت و سرعت بخشیدن به پروژه سد پاشدان پانزده ساعت در دو وقت کار می‌کنیم که ده ساعت از آن در روز است و پنج ساعت در شب.» برای ساخت این سد، افغانستان ۱۱۷ میلیون دلار هزینه کرده است. ظرفیت این سد ذخیره ۵۴ میلیون مترمکعب آب، تولید ۲ مگاوات برق و آب آبیاری بیش از ۱۳۰ هزار هکتار از زمین‌های کشاورزی منطقه است. همچنین برای مدیریت بهتر ذخیره آبی این پروژه، به گفته مقامات افغانستانی، حدود ۷۳ کیلومتر کانال‌های کوچک و بزرگ در اطراف سد قرار است ساخته شود. سخنگوی طالبان در هرات گفته بود که هزینه ساخت این بند در سند بودجه سال ۱۴۰۲ گنجانده شده بود.

سیاست قدیمی و انفعال دیرینه
براساس خبرهای منتشرشده در رسانه‌های افغانستانی، پروژه ساخت سد پاشدان در سال 90 آغاز شد. یعنی ساخت این سد در سال‌های ریاست جمهوری حامد کرزای شروع شد. با توجه به اینکه بهره‌برداری سد پاشدان ۱۳ سال طول کشید، انتظار می‌رفت که پیش از بهره‌برداری سد پاشدان و در طول این ۱۳ سال، دستگاه دیپلماسی کشورمان برای مذاکره در رابطه با تعهدات ضدانسانی و ضد محیط زیستی این سد وارد عمل شود. همچنین مدیران آبی کشورمان و سیاست‌گذاران حوزه آب، پیش از بهره‌برداری، خطرات آبگیری و بهره‌برداری این سد را به گوش مسئولان وزارت خارجه می‌رساندند تا در فرصت زمان کافی و پیش از آغاز به فعالیت این سد، سیاست‌های لازم اتخاذ می‌شد.
از سوی دیگر، واقعیت سیاست‌های آبی افغانستان در مقابل ایران این است که افغانستان حتی پیش از روی کار آمدن طالبان نیز حبس آب پشت سدها و عدم رهاسازی حقابه‌ها، از جمله حقابه هیرمند را به عنوان یک ابزار سیاسی برای فشار به ایران انتخاب کرده است. به گفته بسیاری از کارشناسان ایرانی سیاستگذاری آب و حتی کارشناسان افغانستانی، سیاست‌های آبی افغانستان در تعامل با ایران تابع دولت‌ها نیست و اغلب دولت‌های افغانستانی، به بهانه سدسازی و مدیریت رودخانه‌های این کشور، از رهاسازی سهم ایران و حقابه رودخانه‌ای دریغ می‌کنند. می‌توان گفت که سیاست سدسازی و حبس سرشاخه‌های رودخانه‌های فرامرزی، سیاست قدیمی دولت‌های افغانستانی است و در این سوی ماجرا نیز انفعال دولت‌های ایرانی در مذاکره هم اتفاق جدیدی به شمار نمی‌رود.
مطیع الله عابد، سخنگوی وزارت انرژی و آب طالبان سال گذشته به رسانه‌های افغانستانی گفته بود که در حال حاضر کار بر روی ۱۳۷ پروژه سدسازی به شدت جریان دارد. اکنون باید دید که قرار است سیاست ما در برابر بخشی از این ۱۳۷ سد که قرار است بر سرشاخه‌های رودخانه‌های فرامرزی و در همسایگی با ایران احداث شوند، چه باشد.