فرهیختگان/متن پیش رو در فرهیختگان منتشر شده و بازنشرش در آخرین خبر به معنای تاییدش نیست

سیدمهدی طالبی| سقوط نظام سیاسی سوریه به رهبری «بشار اسد» باعث شده تا یکی از موانع ترکیه در محیط منطقه‌ای برداشته شده و تمرکز آنکارا بر مسئله کرد‌ها افزایش یابد. از این روست که با فتح دمشق توسط گروه تروریستی «تحریرالشام»، ارتش ترکیه دست به پیشروی‌های بیشتری در خاک سوریه ‌زده و با اقدام مستقیم و بهره‌گیری از گروه تروریستی موسوم به «ارتش ملی سوریه»، دور جدیدی از درگیری‌ها را با کرد‌های شرق سوریه آغاز کرده است. تمرکز آنکارا بر مسئله کردی و به کارگیری میزان بالایی از خشونت در آن نشان‌دهنده ابعاد وسیع این تنش طولانی‌مدت است. در این گزارش تلاش شده به ابعاد درگیری میان ترکیه و کرد‌ها پرداخته شود. 

نگاه ترکیه به کرد‌ها
برای آنکه چرایی برخورد ترکیه با کرد‌ها، ابعاد و غایت آن را دریابیم، باید دید آنکارا چگونه به آن‌ها نگاه می‌کند. 
1. فروپاشی عثمانی با عرب‌ها، تزلزل ترکیه با کرد‌ها
با فروپاشی امپراتوری عثمانی، برای قوم حاکم تنها سرزمین‌های محدودی باقی ماند. آن‌ها با تلاش‌های وافر به رهبری «آتاتورک» موفق شدند بخش‌های اصلی عثمانی در آناتولی را بازپس گرفته و ترکیه را پایه‌گذاری کنند. با این حال ترک‌تباران در اصلی‌ترین سرزمین خود که در آن پناه گرفته بودند هم با چالش جمعیتی روبه‌رویند. پیش از این بافت عربی امپراتوری عثمانی و شورش آن‌ها باعث فروپاشی این امپراتوری شد. برای دهه‌ها نیز این شورش‌های کردی‌اند که نفس جمهوری ترکیه را گرفته‌اند. چالش‌های مداوم، سنگین و دارای ظرفیت انفجاری موجب شده تا آنکارا همواره نگران معضل کردی باشد. حتی اگر دولت ترکیه بر ضد کرد‌ها به موفقیت‌هایی نائل شود، عمق و ظرفیت‌های این معضل به میزانی بالاست که احتمال دارد ناگهان فوران کند. بر همین اساس ترکیه تا دورنمای قابل مشاهده‌ای درگیر معضل کردی خواهد بود؛ مگر آنکه بتواند دست به تغییرات جمعیتی بزند. 
2. تناقض با امر ملی
یک سؤال مهم وجود دارد؛ اگر ترکیه کشور ترک‌تباران است، چگونه 30 الی 40 درصد جمعیت آن به یک گروه قومی دیگر تعلق دارد؟ باید توجه داشت اگر 60 الی 70 درصد جمعیت ترکیه ترک‌تبار بوده و 30 الی 40 درصد باقی‌مانده میان اقوام دیگر تقسیم می‌شد، به گونه‌ای که سهم هرکدام حداکثر تا 10 درصد باشد، می‌شد هویت ترکی ترکیه را مورد پذیرش قرار دارد اما هنگامی که یک قوم عمده دیگر وجود دارد، کار آسان نیست. به لحاظ جغرافیایی نیز جنوب شرقی ترکیه به عنوان وطن اصلی قوم کرد در جهان، یک‌سوم خاک این کشور را در بر می‌گیرد. 
3. ترکیه قلب ترک‌تباران است یا کردتباران؟ 
بزرگ‌ترین سکونتگاه قوم کرد در جهان، ترکیه است. از جمعیت 40 تا 50 میلیونی کرد‌ها، 20 تا 30 میلیون نفر در ترکیه زندگی می‌کنند. به عبارتی دیگر مرکز اصلی کرد‌ها در جهان، کشور ترکیه و به طور خاص جنوب شرق این کشور است. ترکیه نمی‌تواند به طور هم‌زمان هم قلب کشور‌های ترک‌تبار به حساب آید و هم قلب قوم کرد باشد. آنکارا برای آنکه بتواند خود را قلب کشور‌های ترک‌تبار جا بزند، چاره‌ای جز عبور از کرد‌ها ندارد. 
4. تفاوت همه‌جانبه قومی - مذهبی
کرد‌ها علاوه بر قومیت، تفاوت‌های مذهبی بزرگی نیز در ترکیه آفریده‌اند. درحالی‌که ترک‌تباران از اهل سنت حنفی مذهبند، کرد‌ها اهل سنت شافعی مذهبند. بخش دیگری از کرد‌ها نیز علوی‌مذهب به شمار ‌می‌روند. تفاوت‌های همه‌جانبه قومی و مذهبی کرد‌ها، زمینه‌های واگرایی را تشدید کرده‌اند. در این شرایط، حرکت برای همگرایی یا ادغام کرد‌ها در جامعه ترک‌تباران دشوار است. 
5. تهدید جمعیتی و تبدیل شدن به قوم اکثریت 
نرخ رشد جمعیت کرد‌ها بالاتر از ترک‌تباران ترکیه است. تا یک دهه قبل ادعا می‌شد نرخ رشد در مناطق کردنشین ترکیه دو تا سه برابر ترک‌نشین این کشور است. با توجه به نزدیکی جمعیتی این دو گروه، احتمال دارد طی دهه‌های آتی کرد‌ها به بزرگ‌ترین گروه قومی این کشور تبدیل شوند. با این وجود، نرخ رشد دو تا سه برابری نسبت به ترک‌تباران متعلق به همه کرد‌ها نیست. هرچند جنوب شرق ترکیه مرکز اصلی کردهاست اما بسیاری از آن‌ها جذب مناطق داخلی‌تر این کشور شده‌اند و از همان سبک زندگی‌ای پیروی می‌کنند که ترک‌تباران دارند. در نتیجه نرخ رشد بالای اعلام شده مربوط به مناطق اصلی کردستان ترکیه است. 
6. احتمال اتصال مهاجران به مرکز
با توسعه اقتصادی ترکیه و شهر‌هایی مانند استانبول، مناطق مرکزی و غربی این کشور شاهد حضور میلیون‌ها کرد شده‌اند. این جمعیت برای کار و تحصیل محل زندگی خود را در داخل ترکیه تغییر داده‌اند. امروزه استانبول بزرگ‌ترین شهر کردنشین ترکیه است؛ هرچند کرد‌ها اکثریت جمعیت این کلانشهر را تشکیل نمی‌دهند. اگر زمینه‌های بحران در مناطق کردی برطرف نشود، احتمال دارد با تشکیل و جاگیر شدن گروه‌ها و دیدگاه‌های ناسیونالیست در چنین مناطقی، آن‌ها قصد استفاده از این مهاجران برای مقاصد خود را داشته باشند. برای آرام نگه‌داشتن محیط مرکزی از التهابات، انگیزه‌های ترکیه برای بازیگری در محیط کردی بیشتر شده است. دولت‌های ترکیه طی دهه‌های گذشته قادر به کنترل حضور کرد‌ها در مناطق مرکزی نبوده‌اند؛ هرچند به نظر می‌رسد آن را سودمند نیز تلقی می‌کرده‌اند. نخست آنکه جابه‌جایی کرد‌ها یک انتقال درون‌کشوری بوده و دولت بهانه مناسبی برای ممانعت از آن نداشته است. دومین مسئله به تفاوت پتانسیل باز می‌گردد؛ نمی‌شد در شرایطی که جنوب شرق ترکیه فقیر و دچار عقب‌ماندگی است، توقع داشت جمعیت از آن به سمت مناطق درحال توسعه و ثروتمند ترکیه حرکت نکند. 

برخی از عوامل سوق‌دهنده ترکیه برای سرکوب کرد‌ها
معضل کردی برای ترکیه دردی مزمن و ابعادی عمیق است اما با این وجود آنکارا به سمت سرکوبش گام برمی‌دارد. به نظر می‌رسد نوع حرکت ترکیه برای سرکوب کرد‌ها، که نیازمند شدت عمل است، از سوی چند عامل تقویت می‌شود. 
1. سرکوب موفقیت‌آمیز ارمنی‌ها
ارمنی‌ها به طور تاریخی از ارمنستان کنونی تا انطاکیه و ساحل مدیترانه را در اختیار داشته‌اند. همانطور که جنوب شرق ترکیه وطن کردهاست، شمال غربش نیز وطن ارمنی‌ها بوده است. در اواخر دوره عثمانی آن‌ها در شرق ترکیه کنونی حضوری پررنگ داشتند، اما عثمانی آن‌ها را سرکوب کرد تا دیگر اثر قابل توجهی از آن‌ها باقی نماند.
2. عمومیت معضل کردی
معضل کردی در منطقه فراگیر است و به همین دلیل ترکیه فضای مساعدی برای خود جهت سرکوب آن‌ها احساس می‌کند. تقریباً هر چهار کشور ترکیه، عراق، سوریه و به میزان کمتری ایران با معضل کردی روبه‌رو بوده‌اند. با این حال معضل کردی در ایران خفیف‌تر بوده و به شکل قومی جریان نداشته است. 
کرد‌ها در ترکیه که هویتی ترکی برای خود قائلند، به زعم آنکارا وصله ناجورند. آن‌ها در ترکیه در فضایی متناقض حضور دارند. در کشور‌های عربی متعصب نیز وضعیت آنان تعریفی ندارد؛ هرچند در دو کشور عراق و سوریه جغرافیایی بوده و قومی نیست، اما هویت پررنگ عربی باعث شده کرد‌ها در این دو کشور با تعارض روبه‌رو باشند. در مقابل کرد‌ها به این دلیل که قومی ایرانی به شمار ‌می‌روند، تناقض و تعارضی با ایران ندارند، اما در شکلی خفیف‌تر، ناسیونالیسم کردی به معضل کرد‌ها در ایران دامن‌زده است. 
عمومیت معضل کردی در منطقه از هرسو باعث ایجاد فضای مساعد برای ترکیه شده است؛ از یک سو کشور‌های منطقه با ترکیه احساس همدردی می‌کنند و از سوی دیگر کشور‌های مدافع کرد‌ها، به این دلیل که تلاش شده معضل کردی علیه آنها نیز به کار گرفته شود، انگیزه چندانی برای حمایت از کرد‌ها در منطقه ندارد. 
3. ابزار‌های تعادلی ترکیه
ترکیه قدرت سیاسی، نظامی و به‌ویژه اقتصادی خود را توسعه داده است. آنکارا به طور ویژه‌ای می‌کوشد با بهره‌گیری از ابزار اقتصادی، مانع از کمک دیگر دولت‌ها به کرد‌ها شده و همچنین اعتراض آن‌ها به سرکوب کرد‌ها را خاموش کند. از این رو بسیاری از دولت‌ها با هراس از خشم آنکارا، نسبت به برنامه‌های ضدکردی این کشور سکوت کرده‌اند. 
4. الگوگیری از رژیم‌صهیونیستی
ترکیه قصد دارد همانگونه که رژیم‌صهیونیستی جمعیت‌های فلسطینی را تحت کنترل خود درآورده است، محیط‌های کردی را تضعیف کند. 
دولت ترکیه با ایجاد سد‌های بزرگ در جنوب شرقی این کشور به دنبال مسدود ساختن ارتباطات مردمی در دو سوی مرز است. همچنین در حملات به کرد‌های سوریه می‌کوشد آن را به عقب رانده و جمعیت‌های ترک‌تبار و عرب را در شمال شرق سوریه جایگزین آنان سازد. 
پاکسازی جمعیتی کرد‌ها، قطع ارتباط، دخالت در تحولات درونی کرد‌ها، حضور نظامی در جغرافیای کردی و اعمال نظارت گسترده اطلاعاتی و هوایی بر آن، از جمله اقدامات ترکیه‌اند که شباهت فراوانی با سیاست‌های رژیم‌صهیونیستی در فضای فلسطین اشغالی دارد. 
ترکیه حتی سیاست «دکترین ضاحیه» را نیز اجرا می‌کند. بر مبنای این سیاست، رژیم‌صهیونیستی محیط‌های حضور گروه‌های معارض با خود را به شدت تخریب می‌کند تا این گروه‌ها دیگر به فکر مبارزه با تل‌آویو نیفتند؛ هرچند این یکی از لایه‌های اعلامی دکترین ضاحیه است و در لایه‌های دیگر رژیم به دنبال تخلیه جمعیتی است. 
ترکیه نیز در مواردی به شهر‌های کردی حمله و آن‌ها را ویران کرده است تا میان گروه‌های جدایی‌طلب با ساکنان کرد فاصله بیندازد. 

برخی اهداف ترکیه
ترکیه اهداف متفاوت و متنوعی را در پوشش سرکوب کرد‌ها دنبال می‌کند که به شرح ذیل‌اند: 
1. تقویت تسلط بر منابع آبی
درحالی‌که جهان و به‌ویژه منطقه غرب آسیا از بحران آب رنج می‌برد و در آینده اوضاع در آن بغرنج‌تر خواهد شد، ترکیه دارای منابع آب فراوان و مازاد بر نیاز است. این ازدیاد به لطف سدسازی‌های گسترده به دست آمده که نتیجه آن کاهش ورودی آب سد‌های دجله و فرات به کشور‌های پایین دست این دو رود بوده است. 
ترکیه می‌خواهد در اطراف این سد‌ها مراکز عمده کشاورزی و حتی گردشگری ایجاد کرده و به تبع آن صنعت تبدیلی محصولات غذایی نیز ایجاد کند. 
در صورت تکمیل طرح‌های آبی ترکیه، آنکارا علاوه بر فروش مستقیم آب و بهره‌گیری ابزاری از آن، می‌تواند نبض بازار محصولات کشاورزی و غذایی را نیز در دست گیرد؛ هرچند هم اکنون جایگاه قابل اعتنایی در آن‌ها دارد. مشکل این طرح اما آنجاست که منابع آبی ترکیه و اطراف آن محل زندگی کرده است. 
2. تضعیف ایرانیت در منطقه
غرب آسیا و مناطق پیرامون آن امروزه تحت تأثیر چند عنصر قومی و دینی است. به لحاظ قومی ایرانی‌ها (اقوام ایرانی که شامل کرد‌ها، آذری‌ها و ارمنی‌ها نیز می‌شود) ترک‌تباران، عرب‌ها و یهودی‌ها عناصر مهم کنونی‌اند. 
تضعیف ایرانیت از چند منظر در هدف‌گیری ترکیه قرار دارد. یکی از دلایل آن، هویت آذری‌هاست. آذری‌ها قومی ایرانی‌اند که زبانشان تحت تأثیر حضور قبایل ترک‌تبار در ایران به یکی از شاخه‌های زبان ترکی تغییر یافته است. 
ترکیه امید دارد با تضعیف عنصر ایرانیت و جعل حقایق، بتواند سلطه خود بر آذری‌ها را نهایی کند؛ امری که در دوره صفویه ناکام مانده و به واکنش شدید آذری‌ها در پناه هویت ایرانی و شیعی منجر شد. ترکیه تضعیف عرب‌ها را هم در برنامه خود دارد. بر همین اساس آنکارا به دنبال برجسته‌سازی جایگاه ترکمانان ساکن در عراق و سوریه است. این کشور با تزریق گروه‌های ترک‌تبار به این دو کشور، درصدد تقویت جمعیتی این گروه‌ها نیز برآمده است. 
3. ورود به محیط عربی به بهانه کردی
ترکیه برنامه‌های نظامی اصلی خود در خاک عراق و سوریه را به بهانه مسئله کرد‌ها تدارک دیده است. در عراق حضور ترکیه تماماً به بهانه معضل کردی صورت گرفته است، اما در سوریه علاوه بر معضل کردی، ترکیه دلایل دیگری را نیز برای حضور اعلام کرده است. 

چرا اردوغان و عدالت و توسعه؟ 
در فضای سیاسی ترکیه دو گروه عمده حضور دارند؛ جریان لائیک و جریان اسلامگرای اردوغان که البته به شکل سکولار عمل می‌کند. 
لائیک‌ها به لحاظ ایدئولوژیک به قومیت تکیه کرده و ملی‌گرا هستند. از این رو اگر بخواهند علیه کرد‌ها مبارزه کنند، هیچ یاری از میان آن‌ها جذب نخواهند کرد. 
در مقابل اردوغان و حزب عدالت و توسعه می‌توانند از دیدگاه‌های اسلامگرایانه خود برای یارگیری از میان کرد‌ها بهره گیرند. بر همین اساس است که حزب عدالت و توسعه با جلب توجه اقشار محافظه‌کار مذهبی کُرد، در جنوب شرق ترکیه فعال بوده و در شهر‌های داخلی‌تر کشور نیز آرای این قشر را جذب می‌کند. هیئت حاکمه و ارکان ترکیه با توجه به اولویت و عمق بحران کردی در این کشور، با اردوغان همراهی می‌کنند. حزب عدالت و توسعه بسیاری از پیروزی‌های خود را مدیون آرای کرد‌ها به‌ویژه کرد‌های محافظه‌کار مذهبی است.