وطن امروز/متن پیش رو در وطن امروز منتشر شده و بازنشرش در آخرین خبر به معنای تاییدش نیست

برای اولین‌بار در تاریخ مناسبات 2 کشور حق ایران برای بازیگری در حوزه‌های نفوذ جغرافیایی پیرامون روسیه اعمال می‌شود

معاهده جدید همکاری راهبردی تهران-مسکو، یک تحول مهم در رویکردهای چندقطبی‌گرایی جهانی محسوب می‌شود و این از واکنش غرب و صهیونیست‌ها پیداست. این معاهده فراگیر 20 ساله در حقیقت نسخه به روز شده «موافقتنامه اساس روابط متقابل و اصول همکاری بین جمهوری اسلامی ایران و فدراسیون روسیه» است که 24 سال پیش امضا شد. اهمیت آن موافقتنامه از آن جهت بود که برای نخستین‌بار پس از انقلاب اسلامی 1357، نظام برآمده از آن با یک قدرت جهانی معاهده‌ای جامع و دارای ظرفیت‌های راهبردی امضا می‌کرد، آن هم  از موضعی کاملا برابر.  پیش از آن آخرین معاهده جامع میان حاکمان تهران و مسکو، سال 1299 تحت عنوان «قرارداد ایران و شوروی ۱۹۲۱» میان رژیم کودتای رضاخان میرپنج و نخستین دولت برآمده از انقلاب اکتبر 1917 روسیه به رهبری ولادیمیر لنین امضا شده بود؛ نسخه‌ای که اگرچه در مقایسه با معاهدات قبلی ایران و روسیه در دوره قاجار، موضع قدرت همسایه بزرگ شمالی کمرنگ‌تر شده بود ولی باز هم عزتمندانه نبود. علیقلی خان مشاورالممالک، وزیر امور خارجه قاجار در کنفرانس صلح پاریس 1920-1919 که در حقیقت نخستین نشست جامعه ملل و مبنای اصلی تشکیل سازمان ملل در دهه‌های بعدی بود، در تنظیم متن «قرارداد ایران و شوروی ۱۹۲۱» مشارکتی فعال داشت ولی از آنجا که توافق بر سر متن نهایی پس از کودتای اسفند 1299 انجام شد، نفوذ عوامل انگلیسی که با شوروی دشمنی داشتند در کابینه جدید سردار سپه، باعث شد بسیاری از بندهای آن قرارداد با هدف اختلاف‌افکنی بین 2 کشور در سال‌های بعد، مورد اصلاح جدی قرار نگرفته و اصطلاحا مین‌گذاری شود. در عین حال شوروی در آن معاهده، تا حدی نقش خود به عنوان میراث‌دار روسیه تزاری را که یک قدرت استعماری بود حفظ کرد و موضع قدرت را نه‌تنها در انشای آن، بلکه تا روز آخر رژیم پهلوی، در اجرای آن نیز حفظ کرد.  از جمله در نحوه تقسیم نابرابر دریای کاسپین (خزر) همچنین گنجاندن بند مبهم «حق دخالت طرفین در خاک طرف مقابل در صورت مورد هجوم قرار گرفتن توسط طرف ثالث»؛ ‌بندی که مشخص بود، طرف دارای قدرت نظامی قوی‌تر در آن، دست بالا را دارد و به موجب همان بود که قوای شوروی با آغاز جنگ دوم جهانی در شهریور 1320 بهانه یافتند خاک ایران را اشغال کنند.  در  مقام مقایسه، «موافقتنامه اساس روابط متقابل و اصول همکاری بین جمهوری اسلامی ایران و فدراسیون روسیه» در سال 1379، از موضعی عزتمندانه به امضای طرفین رسید و حقوق کاملا برابر ایران را در مقابل میراث‌دار شوروی حفظ می‌کرد، از جمله حق ابتکار عمل دیپلماتیک و امنیتی کشورمان در امور بین‌الملل را فراهم می‌آورد. 

یکی از نکات مهم در این باره که مورد توجه اندیشکده آمریکایی بروکینگز نیز قرار گرفته، این است که برخلاف تصور افکار عمومی غرب و ایران، سنگ بنای روابط راهبردی تهران و مسکو در دوران پس از انقلاب را اصلاح‌طلبان نهاده و خود آنها نیز در توسعه آن تا سطح امروزی نقش ایفا کردند؛ اشاره به اینکه نخستین موافقتنامه اساسی همکاری میان ایران و روسیه در سال 1379 توسط محمد خاتمی، رئیس‌جمهور وقت با همین ولادیمیر پوتین که امروز هم در کاخ کرملین حضور دارد امضا شد.  تقریبا یک سال بعد نیز متن آن در قالبی قانونی به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید که اکثریت آن را اصلاح‌طلبان و مشارکتی‌ها تشکیل می‌دادند. عصر جمعه گذشته نیز این مسعود پزشکیان، رئیس‌جمهور نزدیک به اصلاح‌طلبان بود که نسخه ارتقایافته معاهده 24 سال پیش را با عنوان «توافقنامه جامع راهبردی ایران و روسیه» در مسکو به همراه پوتین امضا کرد.  این سند شامل یک مقدمه و ۴۷ بند است که به زعم بسیاری از تحلیلگران بین‌المللی، بند 12 آن وجهه‌ای تاریخی برای جمهوری اسلامی ایران دارد. 

در حقیقت برای نخستین‌بار در روابط تاریخی 2 کشور است که نظام حاکم بر روسیه در معاهده‌ای رسمی، حق نظام حاکم بر ایران را در زمینه بازیگری در حوزه‌های نفوذ جغرافیایی پیرامون خود به رسمیت می‌شناسد.  
به گفته تحلیلگر کانال یک روسیه، در بند مزبور 4 حوزه برای همکاری و همراهی تهران و مسکو تعریف شده است؛ دریای کاسپین، ماورای قفقاز، آسیای مرکزی و آسیای غربی (خاورمیانه). بدین ترتیب، کرملین برای نخستین‌بار پس از فروپاشی شوروی،  تهدیداتی را که از ناحیه قلمروی پیشین اتحادیه جماهیر شوروی که امروز در ادبیات سیاسی روس «خارج نزدیک آسیایی» خوانده می‌شود وجود دارد، به رسمیت می‌شناسد و از جمهوری اسلامی به عنوان مهم‌ترین شریک راهبردی خود که در این جغرافیا قرار  گرفته، درخواست همکاری می‌کند.  فرهاد ابراهیموف، کارشناس خاورمیانه در باشگاه [مجمع اقتصادی] والدای مستقر در مسکو، روز جمعه به شبکه آرتی روسیه گفت: «مسکو و تهران همکاری خود را با یک پیمان «واقعاً دوران‌ساز» به سطح مشارکت راهبردی رسانده‌اند. 2 کشور عضو بریکس‌پلاس هستند، یکدیگر را به عنوان شرکای راهبردی کلیدی و حتی گاهی متحدانی می‌بینند که دیدگاه‌های مشابهی دارند. 

از نگاه او ایران، روسیه را یکی از معدود بازیگران دارای توانایی به چالش کشیدن نظم تک‌قطبی فعلی می‌بیند و وظیفه خود می‌داند برای به چالش کشیدن آمریکا، که آن را «بزرگ‌ترین تهدید برای امنیت کل جهان بویژه خاورمیانه» برمی‌شمارد، با همسایه تاریخی‌اش همکاری راهبردی داشته باشد. فارن‌پالیسی، معتبرترین نشریه در زمینه سیاست خارجی آمریکا، روز جمعه در ستون «خلاصه از جهان» در تارنمای خود، امضای توافقنامه راهبردی بین ایران و روسیه را به عنوان مهم‌ترین تحول جهان در روز 17 ژانویه مورد بررسی قرار داد.  الکساندرا شارپ، نویسنده این ستون، با عنوان «حیاتی، حساس و راهبردی» از این معاهده یاد کرده و مفاد آن را بسیار گسترده، از همکاری نظامی، تجاری، علمی تا تعمیق روابط دوجانبه در مواجهه با تحریم‌های غرب برشمرده است. 

او می‌نویسد: «بر اساس مفاد این معاهده که قرار است به مدت 20 سال با تمدید خودکار دوره‌های 5 ساله بعدی ادامه یابد، 2 کشور موافقت کردند در زمینه‌های مختلف از جمله تجارت، انرژی، مالی، حمل‌ونقل، کشاورزی، فرهنگ، علم، فناوری، مراقبت‌های بهداشتی، اطلاعاتی، ضدتروریسم و دفاع همکاری کنند.  در این توافقنامه همچنین آمده است اگر یکی از طرفین مورد تجاوز قرار گیرد، طرف دیگر هیچ‌گونه کمک نظامی یا دیگر کمکی به متجاوز که تداوم تجاوز را تسهیل کند، ارائه نخواهد کرد». نویسنده فارن‌پالیسی همچنین به پیامی که زمان‌بندی معاهده دارد اشاره می‌کند و می‌نویسد: «امضای این توافق تنها 3 روز قبل از ادای سوگند دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور منتخب ایالات متحده انجام می‌شود که بارها متعهد شده است موضع سخت‌تری در قبال ایران اتخاذ کند و به جنگ روسیه و اوکراین پایان دهد». او با یادآوری جملات مسعود پزشکیان در دیدار اخیر از کرملین، یکی از پیام‌های مد نظر او از امضای «توافقنامه جامع راهبردی ایران و روسیه» را هشدار نسبت به حضور نیروهای خارجی در خاورمیانه بویژه دخالت آمریکا در منطقه عنوان کرد. بر این اساس  ایران و روسیه تاریخ پرتلاطم‌شان را پشت سر گذاشته و پس از جنگ اوکراین روابط بی‌سابقه‌ای را بویژه در زمینه همکاری‌های امنیتی و نظامی آغاز کرده‌اند. با این حال به زعم او، ایران حاضر به مداخله مستقیم در جنگ اوکراین نیست. نیکیتا اسمگین،  مشهورترین خبرنگار روس مسائل ایران در حال حاضر - که به خاطر کتابی که درباره کشورمان منتشر کرده، مورد توجه رسانه‌ها قرار می‌گیرد -  در گفت‌وگو با شبکه سی‌ان‌ان تاکید می‌کند ممکن است تهران برای همیشه به مدار مسکو نزدیک‌ شده باشد.  در گزارش سی‌ان‌ان همچنین به این موضوع اشاره شده که تهران شاید بخواهد بدین وسیله به ترامپ نشان دهد لغو یکطرفه توافق برجام توسط او، می‌تواند چه تبعاتی برای سیاست خارجی آمریکا در پی داشته باشد.  کلر سباستین، گزارشگر سی‌ان‌ان معتقد است معاهده راهبردی 2 کشور، عملا تکلیف [شکست] آمریکا در اوکراین را روشن کرده است. خبرگزاری آمریکایی آسوشیتدپرس نیز تلویحا امضای این توافقنامه را در آستانه تحلیف مجدد ترامپ که وعده پایان فوری جنگ اوکراین و اتخاذ رویکرد سختگیرانه‌تر نسبت به ایران داده، عاملی برای تجدید محاسبات دولت در حال روی کار آمدن در واشنگتن خوانده است. از طرف دیگر، آنیتا هیپر، سخنگوی مسؤول سیاست خارجی اتحادیه اروپایی، واکنشی وحشت‌زده نسبت به معاهده راهبردی ایران و روسیه نشان داده و آن را خطری برای اوکراین برشمرده است.  خبرگزاری فرانسه اما درباره این معاهده می‌نویسد: «پوتین که در پی به چالش کشیدن «سلطه جهانی» تحت رهبری آمریکا در میانه جنگ اوکراین است، ایجاد روابط با ایران، چین و کره‌شمالی را یکی از ارکان مهم سیاست خارجی خود قرار داده است». در گزارش روزنامه نیویورک تایمز نیز آمده است توافقنامه امضاشده میان روسیه و ایران «تک‌قطبی بودن و سلطه در روابط خارجی» را رد می‌کند.