فرهیختگان/در حالی که تولیدات گروه سایپا به ویژه در گروه ایکس 200 (تیبا، کوییک، ساینا) که از جمله پرفروش‌ترین خودروهای شرکت سایپا است، کاهش یافته و چندین کارزار اعتراضی هم از سوی مردم درخصوص تأخیر چندماهه این شرکت در تحویل برخی خودروها از جمله شاهین و اطلس به ثبت رسیده، اما شرکت سایپا همچنان نسبت به انتشار فراخوان پیش‌فروش و فروش فوق‌العاده خودرو اقدام می‌کند.

بررسی‌های «فرهیختگان» از چندین کارزار اعتراضی ثبت شده نشان می‌دهد پس از گذشت چندماه از موعد مقرر تحویل خودروهای متقاضیان، همچنان خودرویی به این افراد تحویل نشده و چندصد امضا پای کارزارها وجود دارد. برخی از آنها می‌گویند کارشناسان فروش سایپا آنها را از تحویل خودرو تا پایان امسال ناامید کرده‌اند. موضوع قابل تأمل این است که خودروسازان در فروش انواع خودرو، قرارداد را یک‌طرفه منعقد کرده و چون هیچ سندی در اختیار خریدار قرار نمی‌دهند، عملاً هیچ بند الزام‌آوری برای خودروساز وجود ندارد. این موضوع سبب شده خریداران خودرو دچار سردرگمی شده و نتوانند برای احیای حقوق خود اقدام کنند. همچنان که برخی از خریداران خودرو به «فرهیختگان» گفتند شرکت سایپا چندین‌بار به آنها پیشنهاد داده به‌جای خودروی ثبت‌نامی، خودرویی با ارزش پایین‌تر را دریافت کنند؛ موضوعی که خریداران خود می‌گویند منجر به متضرر شدن‌شان می‌شود.

خلف وعده خودرویی 
وقتی عنوان خودرو را در لیست کارزار‌ها جست‌وجو کنید، می‌بینید که ده‌ها عنوان مختلف از اعتراض به افزایش قیمت تا مشکلات مربوط به کیفیت تولید روی صفحه مانیتور کامپیوتر یا صفحه موبایل شما ردیف می‌شود. اما یک موضوع وجود دارد که به نظر می‌رسد تشکیل چندین کارزار برای آن در یک بازه زمانی سه‌ماهه زیاد است و از بروز یک مشکل در فرایند تخصیص خودرو حکایت دارد. بدقولی خودروساز‌ها یا به قول مردمی که انتظار خودروی خود را می‌کشند «عدم تحویل خودرو در موعد مقرر» مشکلی است که چندین کارزار برای آن تشکیل شده و چندصد نفر پای هرکدام آن‌ها را امضا کرده‌اند. البته قابل توجه است که این اعتراض در یک مقطع زمانی مربوط به «شاهین» بود و حالا گویی همان سناریو دارد برای خودروی «اطلس» تکرار می‌شود؛ هرچند برای هر دو خودروساز ایران خودرو و سایپا متن‌های بلند بالایی منتشر شده که یکی به وزیر و یکی به رئیس‌جمهور و یکی خطاب به شرکت و... است، اما آنچه در تمامی کارزار‌ها دیده می‌شود، خودرو‌های سایپا پای ثابت این کارزار‌های اعتراضی است. 

3 کارزار در یک فصل؛ از شاهین تا اطلس! 
بررسی‌های «فرهیختگان» از پلتفرم اجتماعی کارزار نشان می‌دهد در ماه‌های اخیر ثبت کارزار‌های اعتراضی عدم تحویل خودرو در موعد مقرر به طرز قابل توجهی افزایش پیدا کرده است. در ادامه نگاهی به برخی از این کارزار‌ها داریم. 
1- کارزار 9 آبان: خریداران خودروی اطلس که پس از پرداخت کامل وجه و با گذشت چندین ماه از موعد تحویل، هنوز خبری از تحویل خودرو نداشتند، اقدام به راه‌اندازی کارزار اعتراضی کردند. این افراد اعلام کردند خط تولید این خودرو با ظرفیت محدود در حال تولید است و تأخیر در تحویل خودرو ممکن است بیش از ۴ ماه به طول انجامد. 
2- کارزار 13 دی: خریداران خودروی اطلس به موعد تحویل آذر و دی‌ماه اعتراض داشتند که به‌جای دعوت‌نامه‌های خودروی اطلس، دعوت‌نامه کوییک دنده‌ای برای آن‌ها صادر شده است. خبرنگار «فرهیختگان» از کارشناسان سامانه فروش گروه سایپا صحت و سقم این موضوع را سؤال کرد که کارشناس ادعای خریداران اطلس را تأیید کرده و گفت به‌رغم گذشت 2 ماه از آخرین فرصت ارسال فراخوان واریز آخرین وجه به خریداران خودروی اطلس، فعلاً هیچ خبری از ارسال آن به خریداران وجود نداشته و همچنین زمانی هم که فراخوان واریز وجه به فرد ارسال شود، سایپا تا یک‌ماه پس از آن فرصت دارد خودرو را تحویل دهد. 
3- کارزار 21 دی: در این کارزار، خریداران خودروی شاهین دنده اتوماتیک و دنده‌ای به تأخیر چندماهه تحویل خودرو‌های خود اعتراض داشتند و خواستار پیگیری سریع از سوی شرکت سایپا شدند. 
این اعتراضات و کارزار‌ها نشان‌دهنده مشکلات عمیق در هماهنگی وزارت صمت و خودروسازان است که باعث بروز مشکلات فراوان برای خریداران خودرو شده است. بسیاری از آن‌ها به‌ویژه از قشر متوسط و کم‌درآمد جامعه، به امید خرید خودرویی ارزان‌تر، اقدام به ثبت‌نام کرده‌اند، اما اکنون علاوه بر اینکه خودرو‌های آن‌ها مشمول افزایش قیمت 30 تا 35 درصدی انتهای آبان شده، دغدغه دوم این افراد، رسیدن به خودروی خود تا انتهای سال است. 

اطلس بخر؛ کوییک ببر! 
خریداران خودرو از سایپا می‌گویند اوایل خردادماه در طرح پیش‌فروش سایپا 50 درصد قیمت روز خودرو را پرداخت کرده‌اند به امید آنکه در میانه آذر اطلاعیه و اواسط دی‌ماه خودروی خود را تحویل بگیرند. امروز در‌حالی‌که در نیمه اول بهمن‌ماه قرار داریم، نه‌تنها به خودروی خود نرسیده‌اند، بلکه یا فراخوان و دعوت‌نامه برای آنها ارسال نشده و یا در فراخوان از آنها خواسته شده خودروی دیگری که گویا بیشتر کوییک دنده‌ای است را جای خودروی مورد نظر تحویل بگیرند! متقاضیان می‌گویند به‌رغم تحمل فشار ناشی از افزایش قیمت ناگهانی حدود 30 درصدی و بعضاً تلاش‌های آنها برای فراهم کردن الباقی مبلغ خودرو، هنوز فراخوان تکمیل مابقی وجه برای آنها ارسال نشده است. بعضی از خریداران روایت می‌کنند که نتیجه تماس آنها با نمایندگی این بوده که اگر خوش‌شانس باشند می‌توانند تا اواخر امسال خودروی خود را تحویل بگیرند. هرچند گفته می‌شود شرکت موظف است در ازای دیرکرد تحویل خودرو به افراد سود تأخیر پرداخت کند، اما از یک‌سو متقاضی این روزها خودروی خود را می‌خواهد و نه سود تأخیر و از سوی دیگر نیز این سود تأخیر الزام‌آور نیست. خبر بد هم این است که به‌رغم ثبت چندین کارزار اعتراضی علیه تأخیر سایپا در تحویل خودروها، این تولیدکننده همچنان فراخوان ثبت‌نام جدید منتشر می‌کند. 

کاهش 8 درصدی تولید در سایپا 
بررسی صورت مالی 9 ماهه سال 1402 و 1403 نشان می‌دهد شرکت سایپا (شرکت اصلی) تا پایان آذرماه سال جاری حدود 243 هزار دستگاه خودرو تولید کرده است. این عدد در 9 ماهه ابتدایی سال گذشته بالغ بر 262 هزار دستگاه خودرو بوده است. این اعداد حکایت از کاهش تولید 8 درصدی تولید دارد. از سوی دیگر نیز مجموع فروش داخلی تا پایان پاییز سال 1403 حدود 253 هزار دستگاه خودرو بوده که نسبت به فروش بیش از 260 هزار خودرو در سال 1402، حدود 6 درصد کاهش فروش را نشان می‌دهد. براساس این لیست تولید محصولات x200 در این بازه زمانی حدود 154 هزار دستگاه بوده که نسبت به عدد 179 هزار دستگاه در بازه زمانی مدت مشابه سال گذشته در حدود 14 درصد کاهش یافته است. تولید خودروی شاهین نیز امسال حدود 36 هزار دستگاه بوده که در مقایسه با 37 هزار و 600 دستگاه سال قبل حدود 5 درصد کاهش به ثبت رسیده است. همچنین در 9 ماهه نخست سال جاری بیش از 35 هزار شاهین تولید شده و حدود 36 هزار شاهین به فروش رسیده است. میزان تولید و فروش شاهین در مقایسه به مدت مشابه سال قبل به ترتیب 4.4 و 1.7 درصد کاهش یافته است. 

کاهش 14 درصدی تیبا، کوییک و ساینا 
به طور دقیق‌تر، آمارهای مربوط به تولید و فروش شرکت سایپا در 9 ماهه ابتدای امسال و سال گذشته نشان می‌دهد، امسال از خودروی آریا اتومات 17 دستگاه تولید شده که نسبت به سال گذشته 2 دستگاه کاهش یافته است. همچنین محصولات خانواده چانگان به بیش از 10 هزار و 500 دستگاه رسیده و 6 هزار و 797 دستگاه به فروش رسیده است. تولید این خودرو نسبت به مدت مشابه سال قبل که حدود یک‌هزار و 200 تولید و 957 فروش بود، بالغ بر 750 درصد رشد در تولید و 610 درصد افزایش فروش را ثبت کرده است. وانت 151 نیز در این بازه زمانی در سال 1403 حدود 52 هزار و 900 دستگاه تولید شده و بیشتر از 49 هزار دستگاه از این عدد به فروش رسیده است. میزان تولید و فروش این خودرو در مقایسه با سال قبل به ترتیب 23.8 و 13.9 درصد افزایش یافته است. 

8.7 درصد کاهش فروش در پارس‌خودرو 
بررسی داده‌های مربوط به تولید و فروش شرکت پارس‌خودرو نیز نشان می‌دهد در 10 ماهه نخست سال 1403 میزان تولید این شرکت در مجموع تفاوت چندانی با مدت مشابه سال 1402 نداشته اما میزان فروش در این بازه زمانی نسبت به سال گذشته حدود 8.7 درصد کاهش یافته است. پارس‌خودرو در 10 ماهه ابتدایی امسال در گروه Q200 تعداد 54 هزار دستگاه خودرو تولید و 50 هزار خودرو به فروش رسانده است؛ این میزان در مقایسه با مدت مشابه سال قبل 14 درصد کاهش تولید و 19.4 درصد کاهش فروش داشته است. پارس‌خودرو در سال جاری 17 هزار و 515 دستگاه ساینا S ‌تولید کرده و تمامی این خودروها را به فروش رسانده است. تولید کوییک دنده‌ای نیز در این شرکت از 21 هزار و 890 دستگاه و فروش 21 هزار و 889 دستگاه به حدود یک‌هزار و 200 دستگاه رسیده که کاهش حدود 94 درصد در تولید و فروش را نشان می‌دهد. خودروی سهند نیز در این شرکت از 40 دستگاه خودرو تولید به بالغ بر 12 هزار خودرو رسیده که بیش از 8 هزار خودروی آن نیز به فروش رسیده است. 

سامانه بی‌سامان فروش خودرو! 
پیرو فروش خودرو در سامانه یکپارچه خودرو که پیش از این به ویژه درباره خودروی شاهین خبرساز شده بود قابل توجه است که گفته می‌شود در دوران دولت دوازدهم و وزارت صمت تحت مدیریت فاطمی‌امین، سامانه یکپارچه فروش خودرو راه‌اندازی شد تا جایگزینی برای سیستم قرعه‌کشی خودرو باشد. هدف این سامانه ایجاد شفافیت و عدالت در تخصیص خودرو بود، اما به‌رغم خداحافظی اجباری وزیر صمت از این سازمان، این ایده در نفس‌های آخر خود مشکلات زیادی به‌جای گذاشته است. از جمله اینکه ظرفیت تولید خودرو بسیار کمتر از تقاضا بوده و بسیاری از خریداران حتی پس از ثبت‌نام و دریافت اولویت، در بلاتکلیفی ماندند. 

قرارداد‌های پیش‌فروش خودرو علیه مشتریان 
چالش خریداران خودرو تمام‌شدنی نیست. آن‌ها می‌گویند گرچه دولت درنهایت متعهد است خودروسازان را وادار به تحویل خودرو کند، اما با تورمی که در بازار وجود دارد، انتظار چندین‌ماهه خسارت جبران‌ناپذیری به خریداران می‌زند. خریداران خودرو می‌گویند در کنار خسارت وارده، مسئله مهم‌تر این است که هیچ قرارداد الزام‌آور با جریمه قابل توجهی که خودروساز را مجبور به ایفای تعهدات خود در موعد مقرر کند، وجود ندارد. یکی از خریداران خودرو به «فرهیختگان» گفت جای تعجب و شگفتی است که برای خرید بسته اینترنت خانگی شرکت مخابرات یا شرکت‌های خصوصی، یک قرارداد الکترونیک چندین صفحه‌ای در اختیار مشتری می‌گذارند که تعهدات و مسئولیت‌های دو طرف در آن آمده و خریدار با مشاهده کامل متن قرارداد، اقدام به تأیید قرارداد کرده و درنهایت بسته اینترنت را خریداری می‌کند، اما در موضوع مهمی همچون خرید خودرو (پیش‌فروش یا فروش فوق‌العاده) هیچ قرارداد الزام‌آوری وجود ندارد که خریدار بعد‌ها بتواند به این متن حقوقی استناد کند. 
حسام‌الدین ترکمن، وکیل دادگستری در گفت‌وگو با «فرهیختگان» درباره شرایط تنظیم قرارداد‌های پیش‌فروش خودرو اظهار داشت: «در قرارداد‌های پیش‌فروش خودرو معمولاً شرکت‌های خودروسازی به گونه‌ای عمل می‌کنند که بخش عمده‌ حقوق و تعهدات به نفع خودشان و به ضرر خریداران تنظیم شود. دلایل این امر عبارتند از: 1- عدم وجود تعادل در قدرت مذاکره: شرکت‌ها از جایگاه اقتصادی و انحصاری خود استفاده می‌کنند و شرایط را به نفع خود تعیین می‌نمایند. 2- نبود قرارداد در اختیار خریدار: معمولاً قرارداد‌های پیش‌فروش خودرو از نوع «الحاقی» (Adhesion Contracts) هستند که خریدار تنها امکان قبول یا رد شرایط را دارد و نمی‌تواند تغییری در مفاد آن ایجاد کند. 3- شرط‌های عدم مسئولیت: این قرارداد‌ها اغلب شامل شرط‌هایی هستند که مسئولیت تأخیر در تحویل یا تغییر قیمت به طور یک‌جانبه به عهده‌ شرکت گذاشته می‌شود.» 

ایرادهای حقوقی قرارداد‌های پیش‌فروش خودرو
این وکیل دادگستری درباره ایرادهای شکلی و حقوقی قرارداد‌های پیش‌فروش خودرو ادامه داد: «چندین ایراد در قرارداد‌های پیش‌فروش خودرو قابل مشاهده است. 1- عدم تعیین تکلیف روشن در خصوص زمان و نحوه تحویل: مطابق قانون مدنی و قانون حمایت از حقوق مصرف‌کنندگان، شرط مشخص بودن تعهدات زمانی، یکی از ارکان صحت قرارداد است. هرگونه ابهام در این موارد می‌تواند قرارداد را قابل ابطال کند. 2- شرط‌های ناعادلانه و خلاف قانون: بسیاری از شروط این قرارداد‌ها ممکن است برخلاف مواد 10 و 975 قانون مدنی باشند و در صورت طرح دعوی در دادگاه، قابلیت ابطال یا تعدیل داشته باشند. 3- عدم التزام به مفاد قرارداد: در صورت تأخیر در تحویل یا تغییر قیمت، شرکت‌ها به جای پذیرش مسئولیت، تعهدات خود را به تعویق می‌اندازند که می‌تواند خلاف اصل الزام‌آور بودن قرارداد‌ها (اصل Pacta Sunt Servanda) باشد.» 

دست متقاضیان به قانون بند است 
حسام‌الدین ترکمن در پایان درباره راه‌های مطالبه‌گری مردم تصریح کرد: «برای خریداران خودرو در چنین شرایطی چند راهکار قانونی وجود دارد. 1- ارسال اظهارنامه رسمی: خریداران می‌توانند از طریق سامانه ثنا یا دفاتر خدمات الکترونیک قضایی، اظهارنامه‌ای رسمی برای شرکت ارسال کنند و خواستار اجرای تعهدات شوند. 2- طرح دعوی در محاکم قضایی: بر اساس قانون حمایت از حقوق مصرف‌کنندگان و قانون مدنی، خریداران می‌توانند دعوای الزام به اجرای تعهد یا مطالبه خسارت ناشی از تأخیر در تعهدات را مطرح کنند. 3- شکایت به سازمان حمایت از مصرف‌کنندگان: این سازمان وظیفه دارد بر عملکرد شرکت‌های خودروسازی نظارت کند. طرح شکایت از طریق این سازمان می‌تواند به تسریع در رسیدگی به پرونده کمک کند. 4- استناد به آیین‌نامه‌های اجرایی: آیین‌نامه اجرایی قانون حمایت از مصرف‌کنندگان خودرو (مصوب هیئت وزیران) شرایط و الزامات خاصی برای پیش‌فروش خودرو تعیین کرده که در صورت تخطی، می‌توان به آن استناد کرد. خریداران در هنگام تنظیم قرارداد، باید با دقت تمام مفاد آن را بررسی کنند و در صورت وجود ابهام یا شرط ناعادلانه، از مشاوره حقوقی استفاده نمایند. در صورت بروز مشکل نیز، هماهنگی و پیگیری جمعی از طریق مراجع قانونی تأثیر بیشتری خواهد داشت.»