در حال حفاری برای چاه فاضلاب یک خانه بودیم، حدود هفت متر که به پایین رفتیم با اسکلت‌های انسان و کوزه‌های خالی مواجه شدیم. بعد از کلی پرس‌وجو از قدیمی‌ها فهمیدیم که مردم ابرکوه در سال‌های بسیار دور که این شهر مورد حمله افغان‌ها، اعراب و حتی مغول‌ها قرار می‌گرفت، برای حفظ جان کودکان و نوامیس خود آن‌ها را در سکونتگاه و پناهگاه‌های قدیمی که در بستر سنگی زیر خانه‌ها حفر کرده بودند، به همراه مقداری آذوقه برای چند روز مخفی کرده و ورودی آن را طوری می‌بستند که هیچ‌کس نتواند آن را پیدا کند. پس از اتمام جنگ و درگیری، اگر مرد خانواده زنده می‌ماند به سراغ اهل خانه خود می‌رفت و آن‌ها را از پناهگاه بیرون می‌آورد؛ اما اگر به هر دلیلی بازنمی‌گشت، افرادی که در پناهگاه بودند، از گرسنگی جان می‌دادند.

این بخشی از نقل قول‌های مغنی‌ها و پیرمردهای قدیمی شهر ابرکوه است که «حامد اکرمی» محقق و پژوهشگر حوزه میراث فرهنگی در تحقیقات خود به آن دست ‌یافته است.

بخشی از این نقل قول با تلاش مسئولین میراث فرهنگی شهرستان ابرکوه از سال ۹۹ و انجام خاک‌برداری از زیر بستر خانه‌های موجود در بافت تاریخی به اثبات رسیده؛ به‌طوری که امروز خبر کشف «شهر زیرزمینی» در شهر ابرکوه که بهتر است به آن سکونتگاه و یا پناهگاه‌های زیرزمینی گفته شود، به گوش همگان رسیده است.

«حمید مشتاقیان» مدیر پایگاه میراث فرهنگی بافت تاریخی ابرکوه در گفت‌وگو با ایسنا، این‌ باره می‌گوید: همیشه داستان‌هایی بین مردم ابرکوه بر سر زبان‌ها بوده که در گذشته راه‌هایی در زیر زمین وجود داشته که افراد از خانه‌ها و ابنیه واقع در شهر تاریخی ابرکوه پایین رفته و از سایر ابنیه بیرون می‌آمدند. این موضوع شاید کمی دور از ذهن بود اما در سال ۱۳۹۹ طی اجرای یک طرح مرمتی در خانه تاریخی «سلیمی» ابرکوه، با راهروهایی در زیر بستر سنگی خانه مواجه شدیم و پس از اندکی خاک‌برداری متوجه شدیم که این مسیر پایانی ندارد.

وی افزود: خاک‌برداری از این مسیرها در دستور کار میراث فرهنگی قرار گرفت و با همکاری شهرداری و شورای شهر این عملیات تا به امروز، پس از گذشت چهار سال همچنان ادامه دارد و تاکنون بیش از ۳۰ میلیارد ریال اعتبار صرف این طرح عظیم شده است.

مشتاقیان خاطرنشان کرد: با توجه به مشاهدات و بررسی‌های صورت گرفته در محدوده بافت تاریخی ابرکوه و در دل این بستر سنگی و همچنین نقل قول‌ها و داستان‌هایی که در مورد آن وجود دارد، به این نظر رسیده‌ایم که قریب به ۶۰ هکتار از مجموع ۱۸۰ هکتار بافت تاریخی ابرکوه دارای این سکونت‌گاه‌های زیرزمینی است و این در حالی است که ما طی چهار سال تنها توانستیم یک هکتار از آن را آشکارسازی کنیم.

این مسئول اذعان کرد: این سکونت‌گاه‌ها و پناهگاه‌های زیرزمینی ارتباط مستقیم با بحث قنات‌های کهن ابرکوه نیز دارد که قنات‌ها در شکل‌گیری این فضاهای زیرزمینی و ماندگاری و توسعه آن، تأثیر بسزایی داشته‌اند.

مشتاقیان در رابطه با کارکرد این فضاهای زیرزمینی، ابراز کرد: با توجه به شرایط خاص اقلیمی، آب و هوایی و جغرافیایی ابرکوه و همچنین ناامنی‌های ادوار مختلف تاریخی، ایجاد چنین پناه‌گاه و سکونت‌گاه‌هایی، منطقی به نظر می‌رسد؛ چراکه گفته می‌شود وقتی بیگانگان به این شهر حمله کردند، متوجه شدند جمعیت شهر بسیار کمتر از بناهای موجود است و در برخی خانه‌ها، اجاق‌ها داغ و نشانه‌هایی از زندگی روزمره وجود دارد؛ اما هیچ شخصی در خانه نیست.

رئیس اسبق میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری ابرکوه، گفت: در حال حاضر آشکارسازی در زیر بستر محدوده ۲۰ بنای قدیمی انجام شده و در محدوده پنج خانه محله دروازه‌میدان برای بازدید عموم با انجام نورپردازی، ایمن‌سازی، پیش‌بینی لباس و کلاه مخصوص، مهیای بازدید برای گردشگران شده است. بازتاب حضور گردشگران و بازدید آنان حاکی از این است که این سکونت‌گاه‌ها و داستان‌هایی که با آن بیان می‌شود، تأثیر بسزایی در معرفی هویت شهر کهن و تاریخی ابرکوه، توسعه گردشگری این شهرستان خواهد داشت.

وی تأکید کرد: با توجه به وسعت طرح که به نظر می‌رسد قریب به ۶۰ هکتار است، نیازمندیم تا آن را به یک طرح ملی تبدیل کرده و از حمایت‌های بیشتری بهره‌مند شده تا بتوانیم هر چه زودتر عملیات آشکارسازی را جهت مستندسازی و تدقیق تاریخی این سکونت‌گاه‌ها انجام دهیم.

مشتاقیان ادامه داد: در حال حاضر فرمانداری، شهرداری و شورای شهر تمام قد حامی این طرح هستند و برخی از فعالان و پژوهشگران نیز در حال تهیه مقاله‌های علمی و پژوهشی مختلف در این زمینه هستند تا بتوانیم جایگاه واقعی این مجموعه را تبیین و آن را در سطح کشوری مطرح کنیم.