هم میهن/متن پیش رو در هم میهن منتشر شده و انتشارش در آخرین خبر به معنای تایید آن نیست

چطور مواضع رادیکال کابینه افراطی نتانیاهو روند عادی‌سازی روابط با اعراب را متوقف کرد؟

نیمرود گوران-تحلیلگر انستیتو خاورمیانه| داینامیک روابط اسرائیل و جهان عرب در چند ماهه اول دولت کنونی اسرائیل بدتر شده است. شتاب مثبت در روابط اسرائیل و اعراب، که خود بنیامین نتانیاهو، از طریق امضای توافق‌نامه آبراهام در سپتامبر 2020 نقش کلیدی در آن داشت، در زمان دولت نفتالی‌بنت و یائیر لاپید سرعت گرفت، اما حالا روندی رو به افول دارد. کابینه جدید اسرائیل در اواخر دسامبر 2022 روی کار آمد.

نتانیاهو در ابتدا و پس از تصدی پست نخست‌وزیری، به‌دنبال ادامه دستاوردهای منطقه‌ای خود بود و رهبران عرب هم در ابتدا با هم همراهی کردند. اما با توجه به سیاست‌های خشن و اظهارات تنش‌زا از سوی اعضای کابینه او، این روند به سرعت تغییر کرد. خیلی زمان نبرد تا اینکه هشدارهای اعراب به اسرائیل و محکومیت اقدامات کابینه نتانیاهو، به‌موضوعی تکراری تبدیل شد. به موازات این روند و با وجود اینکه همکاری‌های عملی ادامه داشت و تفاهمات قبلی عمدتاً پابرجا بود، دیدارها بین سران و وزیران کشورهای عربی با مقامات اسرائیلی، بسیار اندک شد. در کابینه فعلی اسرائیل، پیشرفت در روابط اسرائیل و اعراب تنها به شکلی محدود امکان‌پذیر است. اگر قرار باشد روابط نزدیک‌تر شود، افراط‌گرایان اسرائیلی باید به حاشیه رانده شوند، از تشدید درگیری‌ها با فلسطینی‌ها اجتناب شود، آشفتگی داخلی اسرائیل کمتر شود و اروپا و آمریکا در این میان مداخله مؤثر صورت دهند. نتانیاهو تداوم سیاست‌های منطقه‌ای اسرائیل را با ورود به قدرت ادامه داد. پیام‌ها و اهداف نتانیاهو به‌رغم تغییرات ژئوپلیتیک منطقه‌ای و جهانی (مانند جنگ در اوکراین) که در زمان غیبت او در قدرت رخ داد، تقریباً مشابه باقی ماندند. مثل گذشته، نتانیاهو همچنان خواهان توسعه بیشتر توافقنامه آبراهام، دستیابی به توافقات عادی‌سازی روابط با کشورهای دیگر و به حاشیه راندن مسئله فلسطین در میانه تعامل با کشورهای منطقه بود. نتانیاهو در ابتدا کمتر از قبل به ایران به‌عنوان موضوعی که به عقیده او می‌تواند اسرائیل و کشورهای عربی را به هم نزدیک‌تر کند، اشاره کرد و تلاش کرد از پیشرفت قابل‌توجهی که بنت و لاپید در روابط منطقه‌ای به دست آورده‌اند، سود ببرد. بنت و لاپید موفقیت‌هایی نظیر توافق مرزی دریایی با لبنان، احیای کامل روابط با ترکیه و تأسیس نشست نقب با امارات متحده عربی، بحرین، مراکش، مصر و ایالات‌متحده به‌دست آورده بودند.

نتانیاهو چند روز پس از پیروزی خود در انتخابات بر تعهد خود به پیشبرد توافقنامه آبراهام و اشتیاق خود برای گسترش آن به «توافق‌های جانبی و همکاری با همسایگان منطقه‌ای» تاکید کرد. نتانیاهو در مصاحبه بعدی با شبکه تلویزیونی سعودی العربیه گفت که «یک صلح تاریخی واقعاً قابل‌توجه با عربستان سعودی منطقه را به شکلی تغییر خواهد داد که قابل تصور نیست و یک جهش کوانتومی برای دستیابی به موفقیت ایجاد خواهد کرد و به حل و فصل مناقشه اعراب و اسرائیل و در نهایت مناقشه فلسطین و اسرائیل، منجر خواهد شد». نتانیاهو هنگام معرفی کابینه خود در اواخر دسامبر 2022، تمایل خود را برای «گسترش چشمگیر دایره صلح» تکرار کرد و به‌دنبال حمایت ایالات متحده برای عادی‌سازی روابط بین اسرائیل و عربستان سعودی بود و به موازات آن به حمله به تشکیلات خودگردان فلسطین ادامه داد. اما درحالی‌که نتانیاهو اهداف دیپلماتیک آرزومندانه‌ای را تعیین می‌کرد، دستگاه دولتی‌ای که در وهله اول راه را برای همکاری منطقه‌ای هموار می‌کرد را تضعیف کرد. وزارت امور خارجه اسرائیل که پس از کنار گذاشته شدن توسط نتانیاهو، در دولت بنت-لاپید قدرت گرفته بود، بار دیگر در حاشیه قرار گرفت. نتانیاهو به سیاق قبلی خود در دوره پیشین نخست‌وزیری‌اش، برخی از مسئولیت‌های وزارت خارجه - از جمله مسئولیت‌های مربوط به ایران، توافق آبراهام و دیپلماسی عمومی - را به سایر وزارتخانه‌ها واگذار کرد که در میان آنها، وزارت امور استراتژیک به ریاست ران درمر، سفیر سابق اسرائیل در ایالات متحده و از نزدیکان نتانیاهو قابل ذکر است. 

همراهی ابتدایی کشورهای عربی
نتانیاهو در ابتدا تعدادی پیام تبریک از سوی رهبران کشورهای عرب دریافت کرد. این پیام در دو موج ارسال شد: اول، پس از پیروزی او در انتخابات در ابتدای نوامبر و دوم، پس از تشکیل کابینه در پایان دسامبر. تبریک از طریق نامه‌ها و تماس‌های تلفنی از کشورهایی از جمله امارات، بحرین، اردن، مصر، ترکیه و سودان صورت گرفت. رهبران منطقه امیدهای خود را برای همکاری دوجانبه، برقراری ثبات و صلح و دعوت‌ برای دیدارها ابراز کردند. حتی رهبرانی که نتانیاهو در گذشته روابط سردی با آنها داشت نیز مانند ملک عبدالله پادشاه اردن و رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه، به سرعت تعامل کردند و رویکرد مثبت‌تری نسبت به گذشته نشان دادند. بحرین در پیامی اعلام کرد: «نتانیاهو به صلح معتقد است و ما مشتاقانه منتظر همکاری با او هستیم.» محمد بن زاید، رئیس امارات متحده عربی تمایل خود را برای تقویت روابط دوجانبه به‌ویژه در زمینه‌های توسعه و پیشبرد مسیر مشارکت و صلح بین دو کشور ابراز کرد. اردوغان خطاب به نتانیاهو نوشت که معتقد است، «کابینه جدید اسرائیل به همکاری بین دو طرف در همه زمینه‌ها ادامه خواهد داد، به‌گونه‌ای که صلح و ثبات را در منطقه به ارمغان بیاورد». الی کوهن پس از انتصاب خود به‌عنوان وزیر امور خارجه اسرائیل، پیام‌های مشابهی از سوی همتایان منطقه‌ای دریافت کرد. وزیر امور خارجه مصر در پیام خود بر لزوم پیشبرد راه‌حل دوکشوری تاکید کرد. امارات متحده عربی و بحرین با دیدار علنی سفرای خود با وزرای آینده راست‌افراطی اسرائیل، بسیاری را در اسرائیل شگفت‌زده کردند. سفیر امارات، ایتامار بن‌گویر را به یک مهمانی دعوت کرد و در آنجا به گرمی و علناً با او دست داد. چند روز بعد، سفیر امارات با اسموتریچ در دفترش در کنست ملاقات کرد. بحرین نیز از این اقدام پیروی کرد و سفارت این کشور در اسرائیل از بن‌گویر برای جشن سالانه خود دعوت کرد. استدلال بحرین این بود که همه اعضای کنست به مهمانی دعوت شده بودند، اما در عمل این جلسات به اسموتریچ و بن‌گویر مشروعیتی داد که دیگران در منطقه و غرب حاضر به اعطای آن نبودند. درحالی‌که پیروزی نتانیاهو با پیام‌های حسن‌نیت از سراسر منطقه مورد استقبال قرار گرفت، اما پیام‌های ناخوشایندی هم ارسال شد. رئیس‌جمهور مصر، عبدالفتاح السیسی در تماس تبریک خود تاکید کرد که نتانیاهو باید «از هرگونه اقدامی که می‌تواند به تنش‌های منطقه‌ای دامن بزند، خودداری کند». ملک عبدالله، پادشاه اردن، در مصاحبه با CNN به نتانیاهو هشدار داد که از هیچ «خط قرمزی» مربوط به اماکن مقدس عبور نکند. محمود عباس، رئیس تشکیلات خودگران فلسطین، درحالی‌که در مصاحبه‌ای اذعان کرد، «راهی جز معامله با نتانیاهو نخواهد داشت»، تأکید کرد که نخست‌وزیر اسرائیل «مردی نیست که به صلح معتقد باشد».

ظهور الگوهای هشدار‌ اعراب به نتانیاهو
با این حال آرایش افراطی کابینه جدید اسرائیل، بیانیه‌ها و سیاست‌هایش در مورد مسئله فلسطین، تحریکات اعضای راست افراطی کابینه نتانیاهو، یا حمایتی که آنها از خشونت شهرک‌نشینان انجام دادند موضوعاتی نبودند که اعراب بتوانند به‌راحتی نادیده بگیرند. کمتر از یک هفته پس از ادای سوگند کابینه نتانیاهو، بن‌گویر - در سمت جدید خود به‌عنوان وزیر امنیت ملی - از محوطه مسجدالاقصی/ حرم شریف در قدس بازدید کرد. اگرچه این دیدار سفری کوتاه بود، اما بلافاصله جرقه محکومیت‌هایی را در سراسر منطقه برانگیخت. این اولین مورد از یک‌سری تحریکات بالقوه با هدف از بین بردن وضعیت موجود در قدس بود که جهان عرب مجبور بود به‌شدت با آن مخالفت کند. از آن زمان، اشکال مختلف هشدارها و محکومیت‌های اعراب نسبت به اسرائیل، انتقاد از گسترش شهرک‌سازی، خشونت شهرک‌نشینان، تهاجم نیروهای دفاعی اسرائیل، اقدامات پلیس در قدس، استفاده از زور در غزه و رفتارهای بن‌گویر و اسموتریچ، وجود داشته است. پیام اصلی اعراب این بوده است که در صورت ادامه چنین اقداماتی، تشدید تنش اجتناب‌ناپذیر خواهد بود و ممکن است روابط با اسرائیل، چه به صورت رسمی و چه بالفعل، کاهش یابد.

رهبران عرب پیام‌های خود را از طریق ارتباط شخصی (نظیر تماس تلفنی السیسی با نتانیاهو و اعزام نماینده امارات به تل‌آویو)، بیانیه‌های رسانه‌ای (نظیر مصاحبه تلویزیونی ملک عبدالله)، اعلامیه‌های نشست‌های مشترک (مانند نشست سران مصر، اردن و فلسطین در قاهره در ژانویه 2023) و تعامل با مقامات آمریکایی و اروپایی (مانند نامه شورای همکاری خلیج‌فارس به آنتونی بلینکن، وزیر امور خارجه ایالات متحده)، منتقل کردند. علاوه بر این، چندین وزارت خارجه کشورهای عربی بیانیه محکومیت‌ رسمی سیاست‌های اسرائیل را منتشر کرده و تصمیم برای مطرح کردن این موضوع در شورای امنیت سازمان ملل را اعلام کردند. فراوانی چنین هشدارها و محکومیت‌هایی - از سوی کشورهایی که با اسرائیل روابط رسمی دارند و کشورهایی که روابط رسمی ندارند - با گذشت زمان شدیدتر شد و در ماه مارس سال 2023 با افزایش تنش‌ها در حوالی ماه رمضان به اوج خود رسید. به‌عنوان مثال، امارات متحده عربی، شش بار در طول 100 روز اول کابینه نتانیاهو و چهار بار فقط در ماه مارس، اسرائیل را محکوم کرد.

کاهش دیدارهای دیپلماتیک
نتانیاهو در دوره قبلی نخست‌وزیری خود، تعدادی کار منطقه‌ای ناتمام داشت. او هنوز یک سفر رسمی به امارات نداشته است. سفرهای برنامه‌ریزی‌شده او به امارات، از زمان امضای توافقنامه آبراهام در سال 2020 چندین بار لغو یا به تعویق افتاده است. این امر بر همکاری ابوظبی و تل‌آویو تأثیر گذاشته است، زیرا نتانیاهو به هیچ وزیر دیگری اجازه نداده است قبل از او به امارات سفر کند. بنابراین، هنگامی که نتانیاهو - 10 روز پس از پیروزی در انتخابات - اعلام کرد که به امارات متحده عربی دعوت شده است، به نظر می‌رسید که همه چیز شروع خوبی داشته است. اما پس از بازدید بن‌گویر از محوطه مسجدالاقصی/حرم شریف در اوایل ژانویه، امارات متحده عربی به بهانه مسائل فنی، رسماً سفر برنامه‌ریزی‌شده نتانیاهو را لغو کرد. درمر، وزیر امور استراتژیک، سفری محرمانه به امارات داشت تا راه را برای سفر نتانیاهو هموار کند، اما این تلاش نیز ناموفق بود. درحالی‌که نتانیاهو منتظر دعوت‌نامه بود، نفتالی بنت، نخست‌وزیر سابق اسرائیل در مارس 2023 با حاکم ابوظبی در امارات متحده عربی ملاقات کرد. این اقدامی بود که در اسرائیل از آن به‌عنوان نشانه‌ای از مخالفت اماراتی‌ها با سیاست‌های نتانیاهو تعبیر شد.

تنها دیدار علنی نتانیاهو با یک رئیس دولت عرب از زمان بازگشت به قدرت، دیدارش با ملک عبدالله پادشاه اردن در امان در ژانویه 2023 بود. این دیدار مهم بود، زیرا دو طرف در سال‌های اخیر روابط پرتنشی داشتند و مستقیماً با هم ارتباط برقرار نکردند. آخرین بار، نتانیاهو در سال 2018 برای یک دیدار مخفیانه به امان سفر کرد. این بار این سفر رسماً اعلام شد - البته فقط پس از انجام آن – اما هیچ عکسی از دیدار دو طرف منتشر نشد. این فرصتی برای اردن بود تا نگرانی‌های خود را در مورد تغییر وضعیت موجود در قدس بیان کند.

جلسات وزیران اسرائیل و کشورهای عربی که در دولت بنت-لاپید معمول بود، بسیار کمتر شده است. جدای از سفر مخفیانه درمر به امارات، تنها دیدار دوجانبه عمومی، سفر کوهن، وزیر امور خارجه اسرائیل به سودان در فوریه سال 2023 با هدف «امضای توافقنامه در اواخر سال» بود. چند گفت‌وگوی دیگر در سطح وزیران در محیط‌های چندجانبه، مانند نشست‌هایی در قاهره بین وزیر انرژی کاتز و همتایان مصری‌اش در جریان کنفرانس انرژی EGYPS23 انجام شد. جلسات در نیویورک بین وزیر نوآوری، علم و فناوری، افیر آکونیس و همتایان اماراتی و مراکشی برگزار شد. امید اسرائیل به اینکه کوهن بتواند برای شرکت در کنفرانس گردشگری سازمان ملل به عربستان سعودی سفر کند به دلیل مخالفت عربستان محقق نشد. مهم‌تر از آن، اجلاس وزرای نشست نقب، که قرار بود در ماه مارس در مراکش برگزار شود، در نهایت به دلیل ترس از مسائل امنیتی، در ماه رمضان به تعویق افتاد.

پابرجایی برخی توافقات
نهاد امنیتی اسرائیل در ماه مه سال 2023 به کابینه در مورد فرسایش توافقنامه آبراهام هشدار داد. این موضوع در به تعویق افتادن نشست نقب و درخواست کشورهای عربی برای تغییر نام مجمع به نامی که «کمتر اسرائیلی» باشد، مشهود بود. با این وجود، توافقات و تفاهمات حاصل‌شده بین اسرائیل و کشورهای عربی تحت دولت بنت-لاپید، عموماً در اولین ماه‌های روی کار آمدن نتانیاهو ادامه داشته است.

اجرای توافقات قبلی: در مارس 2023، اسرائیل و امارات متحده عربی توافقنامه اتحادیه گمرکی را امضا کردند که به موجب آن توافق تجارت آزاد منعقد شده در سال 2022 به اجرا درآمد و حجم تجارت دوجانبه آنها همچنان رو به افزایش است. همچنین در ماه مارس، امارات به‌دنبال یادداشت تفاهم قبلی که در سال 2022 امضا شده بود، گواهینامه رانندگی اسرائیل را رسماً به رسمیت شناخت. در مورد مراکش نیز، تفاهمات قبلی همچنان اجرا می‌شود. اولین نشست کمیته راهبری همکاری دفاعی مشترک مراکش و اسرائیل - به رهبری مقامات ارشد نهادهای امنیتی - در ژانویه 2023 در رَباط برگزار شد. صادرات گاز طبیعی اسرائیل به مصر و اردن نیز ادامه دارد.

تداوم سازوکارهای کوچک: همکاری اسرائیل و اعراب از طریق سازوکارهای کوچک که قبلاً ایجاد شده بود نیز ادامه یافت. این همکاری بیشتر شامل دیپلمات‌ها و مقامات بود، نه سیاستمداران. اسرائیل، مراکش و اتحادیه اروپا اولین گفت‌وگوی خود را درباره آب و پروژه‌های همکاری سه‌جانبه در مارس 2023 برگزار کردند. اسرائیل، اردن و امارات - یک هفته پس از انتخابات اسرائیل - یادداشت تفاهمی را برای پیشبرد قرارداد سه‌جانبه مبادله آب و برق امضا کردند. مقامات اسرائیل، مصر و اتحادیه اروپا در فوریه 2023 در قاهره برای بررسی پیشرفت‌های مربوط به یادداشت تفاهم سه‌جانبه 2022 در مورد صادرات گاز طبیعی به اروپا ملاقات کردند. مجمع گاز مدیترانه شرقی (EMGF) همچنین به تشکیل جلسات آنلاین هیئت اجرایی خود که شامل مقامات اسرائیلی، فلسطینی، مصری و اردنی است، ادامه داد. همچنین در ماه رمضان سفرای اسرائیل و کشورهای عربی در کشورهای مختلف برای ضیافت افطاری مشترک دیدار کردند.

تعامل برای جلوگیری از تشدید تنش میان اسرائیل و فلسطین: تعامل اسرائیل و اعراب در دیپلماسی پیشگیرانه نیز ادامه داشت، اما برخلاف سایر حوزه‌ها، روش‌های جدیدی نیز ایجاد شد. بازیگران منطقه‌ای و بین‌المللی نسبت به تشدید تنش میان اسرائیل و فلسطین در حوالی ماه رمضان و عید فصح نگران بودند و بسیاری از آنها از پیش، اقداماتی را برای افزایش هماهنگی و حمایت از کاهش تنش انجام دادند. این تلاش‌ها شامل دیدارهای جداگانه مقامات عرب با همتایان اسرائیلی و فلسطینی بود که توسط مصر و قطر انجام شد. همچنین تشکیل اجلاس‌های امنیتی منطقه‌ای در عقبه و شرم‌الشیخ که به‌طور غیرعادی با حضور اسرائیل و تشکیلات خودگردان، در کنار مصر، اردن و ایالات متحده برگزار شد.

توقف عادی‌سازی بیشتر
اهداف اولیه نتانیاهو از امضای توافقنامه آبراهام در زمانی که حفظ روابط موجود با جهان عرب یک چالش بوده، واقع‌بینانه نبود. پس از اظهارات مکرر نتانیاهو در مورد عادی‌سازی احتمالی روابط با عربستان سعودی، وزیر امور خارجه عربستان در ژانویه تاکید کرد که صلح با اسرائیل تنها با دادن یک کشور به فلسطینیان، حاصل می‌شود. چندی بعد، وال استریت ژورنال مقاله‌ای را منتشر کرد که در آن شرایط دیگر عربستان برای عادی‌سازی روابط با اسرائیل، از جمله تضمین‌های امنیتی ایالات متحده و کمک به توسعه برنامه هسته‌ای غیرنظامی این کشور توضیح داده شد. به نظر می‌رسد برخی از تحولات اخیر در ماه مه 2023 به‌طور غیرمستقیم راه را برای گام‌هایی در جهت عادی‌سازی آینده اسرائیل و عربستان هموار می‌کند، از جمله سفر مقامات آمریکایی به عربستان، که طی آن پروژه‌های ارتباطی منطقه‌ای مورد بحث قرار گرفته است.

شرایط واقعی عربستان هرچه باشد، واضح است که زمینه هنوز برای عادی‌سازی روابط اسرائیل و عربستان مهیا نشده است. توافق عادی‌سازی ماه مارس 2023 بین عربستان‌سعودی و ایران نشان می‌دهد که سعودی‌ها ممکن است در جهت دیگری حرکت کنند. علاوه بر این، عربستان سعودی اخیراً چندین‌بار سیاست‌های اسرائیل را محکوم کرده است و از اصطلاحات منفی استفاده می‌کند که سال‌ها از آنها استفاده نکرده است. به موازات آن، عربستان از صدور ویزا برای مهمانان اسرائیلی که در ابتدا برای شرکت در کنفرانس گردشگری سازمان ملل در العلا پذیرفته شده بودند، امتناع کرد و برای برجسته کردن جدیت خود در مورد نیاز به دستیابی به راه‌حل دوکشوری، با اتحادیه اروپا و اتحادیه عرب وارد گفت‌وگو شد.

دکتر ابتسام الکتبی، رئیس مرکز سیاست امارات نیز اخیراً نسبت به عادی‌سازی روابط آینده اسرائیل و اعراب ابراز خوش‌بینی نکرد و در کنفرانس هرتزلیا در ماه مه 2023 گفت که هیچ کشور عربی دیگری به دلیل مواضع کابینه فعلی اسرائیل به توافقات آبراهام نمی‌پیوندد. در این میان، کوهن، وزیر امور خارجه اسرائیل به‌دنبال پیشرفت در عرصه‌های دیگر بوده است. جدای از سفرش به سودان، رسانه‌های اسرائیلی گزارش دادند که کوهن به‌دنبال پیشبرد عادی‌سازی روابط با موریتانی، سومالی، نیجر و اندونزی است. اما در غیاب پیشرفت معنی‌دار به سمت عادی‌سازی بیشتر، اسرائیل مجبور شد به انواع دیگری از دستاوردها، مانند باز شدن حریم هوایی عمان به روی ناوهای اسرائیل و تصمیم قطر برای تمدید روادید جام جهانی تا سال 2023، رضایت دهد.

ترجمه آریا صدیقی