روزنامه سازندگی/متن پیش رو در سازندگی منتشر شده و بازنشرش در آخرین خبر به معنای تاییدش نیست

“پلنگ دماوند” چگونه قربانی شد؟
 
فائزه مومنی| پلنگ دماوند تلف شد! این خبری بود که ساعت‌های اولیه صبح روز چهارشنبه منتشر شد. خبری که دوباره سبب انتقادات مردم و دوستداران محیط ‌زیست شد، آن هم در شرایطی که این چندمین پلنگی است که بعد از زنده‌گیری زنده نمانده است. ماجرا در در دی‌ماه ۱۴۰۳ اتفاق افتاد. جایی که گزارشی از مشاهده یک پلنگ نر بالغ ۵ تا ۶ساله در نزدیکی روستای مغانک دماوند به سازمان حفاظت محیط ‌زیست ارسال شد. این پلنگ که در وضعیتی نامساعد و ناتوان در حرکت مشاهده شده بود، نگرانی‌هایی درباره سلامت و احتمال حمله به دام‌های محلی ایجاد کرد. نیروهای یگان حفاظت محیط‌ زیست پس از چند ساعت تلاش، موفق به زنده‌گیری و انتقال این حیوان به مرکز بازپروری حیات‌وحش پارک پردیسان شدند. مطابق با اعلام سازمان محیط ‌زیست؛‌ آزمایش‌های اولیه و تکمیلی وجود ویروس کرونای ویژه گربه‌سانان FIP در خون این پلنگ را نشان داد. از این‌رو، کمیته دامپزشکی تشکیل شده از دامپزشکان با گرایش‌های مختلف برای درمان این پلنگ تشکیل شد و روشی درمانی با دوره‌ای ۸۴روزه آغاز شد.

بیماری پریتونیت عفونی گربه‌سانان (FIP)یک بیماری ویروسی شدید و اغلب کشنده است که توسط گونه‌ای از ویروس کرونا به نام «کروناویروس گربه‌سانان» ایجاد می‌شود. این بیماری عمدتاً در گربه‌های خانگی مشاهده می‌شود، اما گزارش‌هایی از ابتلای گربه‌سانان وحشی مانند شیر آفریقایی، پلنگ، یوزپلنگ، جگوار، سیاه‌گوش و کاراکال نیز وجود دارد. پلنگ در ۳۰ روز نخست به درمان واکنش مثبتی نشان داد و روند بهبود نسبی مشاهده شد اما از روز شنبه ۱۳ بهمن شرایط پلنگ نامساعد و به‌شدت بحرانی شد. پلنگ از روز شنبه هفته جاری علائم عصبی جدی از خود نشان داد و از خوردن غذا امتناع و دارویی که همراه با غذا به آن داده می‌شد را مصرف نمی‌کرد، پس از تشکیل جلسه فوری با دامپزشکان عضو کمیته تصمیم بر آن شد که در روند درمان تغییرات اساسی ایجاد شود. بابک باستانی،‌ دامپزشک مرکز بازپروری حیات‌وحش پارک پردیسان با بیان اینکه دانش بسیار کمی درباره درمان حیات‌وحش مبتلا به این بیماری در جهان وجود دارد اعلام کرد که روش‌های درمانی مشابهی برای این بیماری درباره گربه‌سانان خانگی وجود دارد اما شرایط گونه‌های وحشی خصوصاً گربه‌سانان بزرگ‌جثه مانند پلنگ بسیار متفاوت و پیچیده‌تر به نظر می‌رسد. «پیمان محمدزاده»، عضو هیات علمی دانشگاه کردستان و دامپزشک عضو تیم درمان پلنگ دماوند پیش‌تر گفته بود که پروتکل‌های درمانی که پلنگ دماوند را با آن درمان می‌کردند مربوط به حیوانات خانگی بوده است: «به‌رغم آنکه بیماری FIP یک بیماری کاملاً شناخته شده‌ است و پروتکل‌های درمان این بیماری نیز مشخص شده، اما تمامی این دستورالعمل‌ها مربوط به حیوانات خانگی است، لذا به معنای واقعی کلمه می‌توان گفت این یک بیماری هزار چهره است و کنترلی که می‌توان روی یک حیوان خانگی انجام داد برای پلنگ به این صورت نیست». نتیجه تحقیقات جهانی نشان می‌دهد؛‌ درمان FIP در سال‌های اخیر با پیشرفت‌های قابل ‌توجهی همراه بوده است. استفاده از داروهای ضدویروسی مانند GS-441524 و رمدسیویر، همراه با تقویت سیستم ایمنی، امیدهای جدیدی برای درمان این بیماری فراهم کرده است. با این حال، چالش‌هایی مانند دسترسی محدود به داروها و هزینه‌های بالا در کشور ما وجود دارد!

چرا به این بیماری مبتلا شد؟
سوال این است که پلنگ دماوند چطور به ویروس کرونا مبتلا شده است؟ ابدالی، مدیر دفتر حیات‌وحش سازمان حفاظت محیط زیست، با اشاره به اینکه کروناویروس گربه‌سانان با ویروس انسانی فرق دارد و امکان انتقال به انسان را ندارد، گفته بود که این ویروس بین گربه‌ها از طریق تنفس منتقل نمی‌شود؛ بلکه غالباً از طریق بزاق انتقال می‌یابد. احتمال این وجود دارد که با خوردن یک گربه آلوده به ویروس کرونا، مبتلا شده باشد. ممکن است طعمه، گربه اهلی یا وحشی بوده باشد، معلوم نیست. باستانی، دامپزشک سازمان حفاظت محیط زیست، هم پیش ‌از این گفته بود که ممکن است پلنگ دماوند بر اثر خوردن یک گوشت شکار آلوده، به ویروس کرونا مبتلا شده باشد. در این زمینه ایمان معماریان، دامپزشک، هم با بیان اینکه کروناویروس گربه‌سان‌ها یک بیماری مسری است، تاکید کرد که «در بیشتر موارد از گربه‌های اهلی ولگرد و بدون سرپرست این ویروس منتقل می‌شود و این احتمال وجود دارد که پلنگ دماوند هم به این شکل مبتلا شده باشد. ویروس کرونا، ویروس مقاومی نیست که بیرون از بدن زنده بماند و با خوردن حیوان آلوده، ابتلا به ویروس رخ می‌دهد».

وضعیت وخیم حفاظت از پلنگ
مرگ پلنگ دماوند نمونه‌ای از مشکلات جدی در حفاظت از گونه‌های نادر حیات‌وحش در ایران است ازجمله کمبود تخصصی، تجهیزات و امکانات پزشکی برای درمان حیات‌وحش. فارغ ازینکه ایران فاقد مراکز پیشرفته و مجهز برای درمان گونه‌های در معرض خطر است، رشته‌ای به نام دامپزشکی حیات‌وحش در ایران وجود ندارد که این موضوع سبب شده تقریباً اکثریت افرادی که به پروسه درمان این گونه‌ها رسیدگی می کنند، در حقیقت درحال یادگیری و کسب تجربه باشند و بابت همین معضل که تاکنون اقدامات توانمندسازی خاصی در سازمان حفاظت محیط زیست در این رابطه به چشم نمی‌خورد، تا به حال حیوانات زیادی از دست رفته‌اند. بسیاری از حیوانات وحشی که دچار آسیب یا بیماری می‌شوند، به دلیل مشکلات اساسی موجود در حوزه دانش و تجربه و تخصص دامپزشکی حیات‌وحش، کمبود تجهیزات مناسب، فقدان امکانات لازم در اکثریت استان‌ها، نیاز به جا‌به‌جایی‌های حیوان بدحال به دنبال نبود امکانات در اکثر قریب به اتفاق مناطق، ارزش‌گذاری سلیقه‌ای گونه‌ها توسط نیروهای دامپزشکی محیط زیست بر روی گونه‌ها و اینکه فارغ از وظیفه ذاتی دامپزشکی، فقط برخی از گونه‌ها برایشان آنقدر ارزش دارد که روی آن اقدامی انجام دهند، از درمان موثر محروم می‌مانند. همزمان عدم وجود پایگاه‌های استاندارد برای نگهداری و تیمار و رهاسازی وضعیت را وخیم‌تر کرده است. درحال حاضر، مراکز بازپروری حیات‌وحش ایران به‌اندازه کافی مجهز نیستند. پردیسان یکی از معدود مراکزی است که پذیرای حیات‌وحش آسیب‌ دیده است، اما این مرکز نیز با توجه به آنچه که گفته شد با کمبود اساسی در ارتباط با نیروی متخصص در حوزه حیات‌وحش مواجه است. آن هم در شرایطی که نظارت کافی بر زیستگاه‌های طبیعی نمی‌شود؛‌ با تخریب زیستگاه‌ها و کاهش منابع غذایی و دست‌اندازی پیوسته انسان به منابع مورد نیاز پلنگ و دیگر گونه‌ها، بسیاری از پلنگ‌ها برای یافتن طعمه به خارج از مناطق دارای امنیت مناسب رانده می شوند. این مساله احتمال درگیری با دامداران و خطر زنده‌گیری یا تلف شدن آنها را افزایش می‌دهد.

نمونه‌های مشابه؛‌ آیا مرگ پلنگ دماوند استثنا بود؟
متاسفانه، مرگ پلنگ دماوند اولین مورد از این دست نبوده است. در سال‌های اخیر، چندین مورد مشابه ثبت شده است:

ارس: پلنگ ایرانی است که در سال ۱۳۹۱ از متخلفان گرفته شد از سال ۱۳۹۶ به دلایل نامشخص دچار حملات تشنجی و عصبی می‌شود و پس از درمان‌های طولانی هم‌اکنون در باغ‌وحش مشهد زندگی می‌کند.
ماوی: ماده پلنگی دوماهه‌ای که در سال ۱۳۹۸ در شهرستان میانه پیدا شد و دو ماه از سنش به پارک پردیسان تهران منتقل و دی‌ماه ۹۸ از پارک پردیسان به باغ‌وحش ارم سپرده شد. این پلنگ در سال ۱۴۰۰ به یک بیماری فوق حاد تنفسی مبتلا و تلف شد.
پلنگ قائمشهر: پلنگی که بالای تابلوی بانک صادرات مشاهده شد و آنقدر در استرس جمعیت انسانی قرار گرفت که رفتارهای تدافعی از خود نشان داد در نهایت پس از ۶ ساعت معطلی برای رسیدن دارت بیهوشی، در اثر حراحات وارده ناشی از تیر ماموران نیروی انتظامی و دارت بیهوشی در سمسکنده تلف شد.
پلنگ تندوره: ماده پلنگ تندوره بدون تشخیص دقیق علت عارضه‌ای که بینایی و بویایی جانور را از بین برده بود و پس از بهبود علائم بالینی، در سال ۱۳۹۸ در پارک ملی تندوره رهاسازی شد.
پلنگ ایلامی: پلنگ نری که در بررسی‌های اولیه مشخص شد استخوان‌های بازوی هر دو دست دارای شکستگی‌های متعدد است. پس از درمان‌های اولیه برای انجام عمل جراحی مجدداً به بیمارستان دامپزشکی تهران انتقال یافت و پیش از انجام بیهوشی و هرگونه اقدام درمانی، به دنبال ایست قلبی و تنفسی تلف شد.
سازمان حفاظت محیط زیست در سال ۱۳۹۴ طی اطلاع‌رسانی‌های فراوانی اعلام کرد که برنامه همه‌جانبه‌ای تحت عنوان برنامه ملی عملیاتی حفاظت و مدیریت پلنگ ایرانی تهیه و تدوین و جهت اجرا ابلاغ شده است که شامل موضوعات دامپزشکی نیز می‌شود. اقدام اول این برنامه شامل برنامه بیمه پلنگ ایرانی بود که با جلب رضایت خسارت‌دیدگان محلی، تاثیر فوری بر کاهش تلفات پلنگ که تا پیش از آن بیش از ۲۰ مورد اعلام رسمی در سال بود، داشت و برای نزدیک به دو سال اجرا و سپس به دلایل نامعلومی متوقف شد. با توجه به اینکه مشکلات مربوط به حوزه دامپزشکی حیات‌وحش، نه‌تنها برای پلنگ، بلکه برای بسیاری از گونه‌های حیات‌وحش موضوع واضحی است که سال‌هاست سازمان حفاظت محیط زیست با آن دست به گریبان است، انتظار می‌رود اقدامات اساسی و موثر در این حوزه انجام شود. مرگ پلنگ دماوند نمادی از چالش‌های فراوان در مسیر حفاظت از گونه‌های در معرض خطر انقراض است. بدون اصلاحات جدی در سیاست‌های محیط ‌زیستی، افزایش آگاهی مدیران در کنار اعتمادسازی و آگاه‌سازی عمومی، آینده‌ای مبهم در انتظار پلنگ ایرانی و بسیاری از گونه‌های جانوری ایران خواهد بود. اما در صورت اجرای برنامه‌های علمی و موثر، هنوز فرصتی برای حفظ این میراث ارزشمند طبیعی باقی است.