شرق/متن پیش رو در شرق منتشر شده و بازنشرش در آخرین خبر به معنای تاییدش نیست

مهدی بازرگان|  در حالی که از سه‌شنبه هفته گذشته و با امضای دونالد ترامپ، دستورات لازم برای احیای کمپین فشار حداکثری و به صفر رساندن فروش نفت ایران صادر شد و پنجشنبه هفته گذشته هم اولین تحریم‌ها در این رابطه اعمال شد، اما در کنار آن اکنون آینده مکانیسم ماشه و احتمال فعال شدن آن نیز مطرح است که می‌تواند به عنوان یک لایه تحریمی یا لایه فشار مضاعف بر تهران عمل کند.

در همین راستا طیفی از کارشناسان معتقدند برگزاری نشست فصلی شورای حکام در اسفند ماه سال جاری می‌تواند به برداشته شدن نخستین گام‌ها برای فعال کردن این مکانیسم منجر شود و برخی هم بر این باورند که این موضوع به سال آتی شمسی و پیش از مهرماه ۱۴۰۴ و انقضای قطع نامه ۲۲۳۱ به عنوان ضامن اجرای برجام موکول خواهد.

مکانیسم ماشه چیست و چطور فعال می شود؟
مکانیسم ماشه (Trigger mechanism) در راستای حل‌اختلاف پیش بینی شده در برجام به فرآیندی گفته می شود که «اگر یکی از طرف‌های برجام به این جمع‌بندی برسد که طرف دیگر به تعهدات ذکر شده در این توافق پایبند نیست، می‌تواند به کمیسیون مشترک شکایت کند.» به نوشته فرارو، سازوکار ماشه یا سازوکار رسیدگی به اختلاف در برجام با اصرار آمریکایی‌ها در این توافق‌نامه گنجانده شده، تا به ادعای آنها، اگر ایران از برجام سرپیچی کرد، تحریم‌هایی بین‌المللی که با برجام، برچیده‌شده، دوباره بتوان بازگرداند یا بازگشت خودکار سریع اسنپ‌پک (Snapback) اتفاق می‌افتد.

سازوکار ماشه که در بند‌های ۳۶ و ۳۷ برجام پیش‌بینی‌شده، هنگامی فعال می‌شود که یکی از طرف‌های برجام، اعتراض کند که طرف مقابل، به برجام متعهد نمانده است و باید این شکایت در کمیسیونی که در چارچوب برجام و با هدف نظارت بر اجرای آن تاسیس شده است بررسی شود. اگر در بازه زمانی ۳۵ روزه، موضوع شکایت آنگونه که شاکی می‌خواهد حل و بررسی نشود، شاکی می‌تواند موضوع حل نشده را به عنوان دلیلی برای توقف اجرای تعهدات برجام در نظر بگیرد. همچنین شاکی می‌تواند با آگاه‌سازی شورای امنیت سازمان ملل درباره حل نشدن موضوع شکایت، عدم اجرای چشمگیر آن را متضمن شود.

پس از آن، شورای امنیت نیز ۳۰ روز فرصت دارد تا درباره استمرار تعلیق تحریم‌ها یا بازگرداندن آنها قطعنامه صادر کند. اگر در این مدت، شورای امنیت نتواند در این زمینه قطعنامه صادر کند، تمام تحریم‌های شورای امنیت سازمان ملل که قبل از برجام برقرار شده بودند، به طور اتوماتیک بازمی‌گردند.

به این ساز و کار، مکانیسم ماشه یا بازگشت سریع تحریم‌ها هم می‌گویند. نکته مهم این ساز و کار، این است که بازگشت تحریم‌ها، قابل وتو نیست بلکه «عدم بازگشت تحریم‌ها» قابلیت وتو دارد. یعنی رای گیری برای «بازگشت تحریم ها» انجام نمی‌شود بلکه برای «ادامه تعلیق تحریم ها» انجام می‌شود که حتی اگر شورا به آن رای ندهد، یک عضو دارای حق وتو می‌تواند رای را وتو کرده و عملا تحریم‌ها بازگردند. به کار افتادن سازوکار حل اختلاف، یا مکانیسم ماشه، می‌تواند تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران را بازگرداند و همه قطعنامه‌های تحریمی شورای امنیت بار دیگر برای همه کشور‌های عضو سازمان لازم‌الاجرا شود.

تاثیر بازگشت ترامپ بر اقدامات سه عضو اروپایی برجام برای فعال کردن مکانیسم ماشه
در تبیین نکات فوق یوسف مولایی طی گفت و گویی با «شرق» ابتدا روی «تأثیر فضای سیاسی و دیپلماتیک ناشی از بازگشت ترامپ به کاخ سفید و بن‌بست در مذاکرات ایران با غرب می‌پردازد و می‌گوید: «من بارها عنوان کرده‌ام که موضوع پرونده فعالیت‌های هسته‌ای ایران بیش از آنکه یک خوانش فنی و حقوقی داشته باشد، قطعا یک برداشت سیاسی دارد و بازگشت دوباره ترامپ به همکاری لندن، پاریس و برلین در جهت تشدید فشار به تهران عمل خواهد کرد.»

در پیوست نکته مذکور و همزمان با امضای یادداشتی رسمی ترامپ علیه ایران در سه شنبه شب هفته گذشته برای احیای کمپین فشار حداکثری، خبرها حکایت از آن دارد که نمایندگی ایالات متحده در سازمان ملل متحد نیز «به منظور تکمیل روند بازگشت فوری تحریم‌ها و محدودیت‌های بین‌المللی» علیه جمهوری اسلامی [پس از فعال شدن مکانیسم ماشه]، با متحدان اصلی آمریکا یعنی سه کشور اروپای عضو برجام (آلمان، فرانسه و انگلیس) به همکاری می‌پردازد.

 از این منظر است که یوسف مولایی در ادامه ارزیابی اش، احتمال می دهد که «در نشست فصلی شورای حکام در اسفند ماه جاری، واشنگتن به دنبال تحریک اروپا برای فعال کردن مکانیسم ماشه باشد». حتی به گفته او «اگر گزارش‌ آژانس بین‌المللی انرژی اتمی لحنی مثبت هم داشته باشد، مطمئن باشید با توجه به فضای کنونی پس از بازگشت ترامپ اقدامات معناداری علیه ایران صورت خواهد گرفت.»

از طرف دیگر و به اذعان این حقوقدان، «چون شاهد تحرکات اسرائیل ضد امنیت ملی ایران هستیم، لذا امکان صدور قطع‌نامه علیه تهران وجود دارد و چون آژانس به همان اندازه که یک نهاد فنی و حقوقی است، می‌تواند تحت تأثیر نگرش‌های سیاسی و نفوذ قدرت‌ها قرار بگیرد.» پس این تحلیلگر، «شکل گیری فضای ضدایرانی در نشست پیش روی شورای حکام را تقریبا جدی می داند.»

فعال‌شدن مکانیسم ماشه لزوما به برگزاری نشست شورای حکام نیاز ندارد
استاد دانشگاه با بازخوانی مواد برجام و نیز مفاد مندرج در قطع‌نامه ۲۲۳۱، نکته کلیدی دیگری ناظر بر احتمال فعال‌شدن مکانیسم ماشه در صورت صدور قطع‌نامه را مطرح می‌کند و به «شرق» می‌گوید که «فعال‌شدن مکانیسم ماشه لزوما به برگزاری نشست شورای حکام نیاز ندارد و هر زمان طرفین می‌توانند در این راستا گام‌های عملیاتی و حقوقی خود را بردارند».

 با این وجود و از دید این کارشناس، «به دلیل آنکه سه کشور اروپایی عضو برجام برای فعال‌کردن مکانیسم ماشه به توجیه حقوقی نیاز دارند، سعی می‌کنند از گزارش‌های آژانس و مجموعه نگاه شورای حکام نیز استفاده کنند». از این‌‌رو است که به زعم مولایی، «این برآورد نادرست شکل گرفته که فعال‌شدن مکانیسم ماشه حتما به برگزاری نشست فصلی شورای حکام نیاز دارد».

تحلیلگر حوزه بین‌الملل در ادامه ارزیابی خود و به شکل هم‌زمان، نقش شورای حکام از زاویه حقوقی برای فعال‌کردن مکانیسم ماشه را هم تحلیل می‌کند و باور دارد که «پارامتر تعیین‌کننده برای صدور قطع‌نامه علیه پرونده فعالیت‌های هسته‌ای ایران یا هر کشوری در شورای حکام، به گزارش‌های آژانس بین‌المللی انرژی اتمی بازمی‌گردد. به هر حال این نهاد، نهاد فنی و مرجع برای تصمیم‌گیری شورای حکام است. در نتیجه گزارش‌های چهارشنبه هفته جاری رافائل گروسی در سمت‌و‌‌سودهی به رفتار اعضای شورای حکام اثر ملموسی خواهد داشت».

پروسه زمان بر فعال شدن مکانیسم ماشه
از سوی دیگر، این حقوق‌دان‌ در ادامه گفت وگو با شرق، «فعال شدن مکانیسم ماشه را فرایندی زمان‌بر، پیچیده و فرسایشی« می‌داند و به گفته او، «این‌گونه نیست که به محض اقدام برای فعال‌شدن مکانیسم ماشه، شورای امنیت قطع‌نامه‌ها را علیه تهران بازگرداند». در‌ تشریح بیشتر این‌ نکته، مولایی یادآوری می‌کند که «مکانیسم حل اختلاف پیش‌بینی‌شده در برجام، این‌گونه عمل می‌کند که اگر یکی از طرف‌های برجام به این جمع‌بندی برسد که طرف دیگر یعنی ایران به تعهدات ذکر‌شده در این توافق پایبند نیست، می‌تواند به کمیسیون مشترک شکایت کند.»

به گفته او «این کمیسیون در چارچوب برجام و برای نظارت بر حسن اجرای این توافق تأسیس شده است. اگر ظرف ۳۵ روز، شکایت آن‌گونه که شاکی می‌خواهد حل نشود، شاکی می‌تواند موضوع حل‌نشده را به‌عنوان دلیلی برای توقف اجرای تعهدات برجام در نظر بگیرد و به شورای امنیت سازمان ملل اطلاع دهد که موضوع از نظر این کشور حل نشده، متضمن عدم اجرای چشمگیر است. پس از آن، شورای امنیت ۳۰ روز وقت دارد تا درباره استمرار تعلیق تحریم‌ها یا بازگرداندن آنها قطع‌نامه صادر کند.»

این استاد دانشگاه در ادامه تبیین حقوقی خود تأکید دارد که «اگر در مدت تعیین‌شده شورای امنیت نتواند در این زمینه قطع‌نامه‌ای صادر کند، تمام تحریم‌های شورای امنیت سازمان ملل که قبل از برجام برقرار شده بوده‌اند، به‌طور اتوماتیک بازمی‌گردند که به این سازوکار، مکانیسم ماشه می‌گویند». مضافا مولایی از برگزاری کارگروه حل اختلاف‌ها‌ و همچنین نشست‌های کمیسیون مشترک در سطح کارشناسان، معاونان وزرا و نشست در سطح وزرا به‌‌عنوان الزامات حقوقی در فعال‌کردن مکانیسم ماشه اشاره دارد.

به همین دلیل، او متذکر می‌شود که‌ مکانیسم ماشه نمی‌تواند به صورت «آنی» عمل کند. ولی مولایی همزمان اذعان دارد که ‌«صرف مطرح‌شدن مذاکرات و رایزنی‌های تروئیکای اروپایی با دیگر اعضای شورای امنیت درخصوص فعال‌شدن مکانیسم ماشه می‌تواند یک فضای روانی را برای فشار به تهران ایجاد کند که لزوما به آغاز فرایند حقوقی منجر نخواهد شد، اما کارکردهای مدنظر اروپا و آمریکا را برای فشار به تهران خواهد داشت تا مشابه با همکاری و تعامل تهران با آژانس درخصوص نصب مجدد تجهیزات نظارتی، در قبال دیگر موضوعات مانند سطح غنی‌سازی و استفاده از سانتریفیوژها نیز تعاملاتی انجام شود.»