گروه حوزه و دانشگاه: تحصیلات تکمیلی در سال‌های اخیر یکی از مهم‌ترین ابزارهای توسعه علمی و فناوری کشور محسوب می‌شوند. دانشگاه‌های کشور در حوزه دولتی و غیردولتی بخش عمده‌ای از ظرفیت خود را به دوره‌های تحصیلات تکمیلی کارشناسی ارشد و دکتری تخصصی اختصاص داده اند.

عبور دانشگاه‌ها از مرز تربیت صرف دانشجو و رسیدن به خلق ثروت از دانش مستلزم دارا بودن زیرساخت‌های نیروی انسانی، تجهیزات آزمایشگاهی و توانمندی دانش و فناوری است که تربیت دانشجو در مقاطع کارشناسی ارشد و دکتری می‌تواند این مسیر را هموار کند.

در چند سال اخیر تعداد داوطلبان آزمون‌های کارشناسی ارشد و دکتری تخصصی نیز رشد قابل توجهی داشته اند و در هر یک از این آزمون‌ها بالغ بر نیم میلیون نفر در مجموع شرکت می‌کنند که از این تعداد تقریباً یک پنجم تعداد شرکت کنندگان در دانشگاه‌ها پذیرفته می‌شوند.

ظرفیت پذیرش در مقاطع کارشناسی ارشد و دکتری تخصصی در سال‌های اخیر در کشور رشد داشته است و البته این میزان رشد به نسبت گروه‌های آزمایشی و رشته‌های مورد نیاز کشور متفاوت بوده است.

در آزمون دکتری «Ph.D» (نیمه‌متمرکز) سال ۱۴۰۲ که در اسفندماه سال گذشته برگزار شد بیش از ۱۶۹ هزار داوطلب با هم به رقابت پرداختند که از این تعداد بیش از ۱۲۰ هزار داوطلب مجاز به انتخاب رشته شدند و تعداد ۹۱ هزار و ۷۰۱ داوطلب در سایت سازمان سنجش انتخاب رشته کردند.

ظرفیت پذیرش در آزمون دکتری «Ph.D» (نیمه‌متمرکز) سال ۱۴۰۲ در مجموع ۷ گروه آزمایشی ۱۳ هزار و ۷۳۶ نفر است.

مقایسه میزان ظرفیت پذیرش و تعداد شرکت کنندگان در آزمون دکتری «Ph.D» (نیمه‌متمرکز) سال ۱۴۰۲

بیشترین میزان ظرفیت در دوره‌های دکتری تخصصی در کشور به گروه علوم انسانی و فنی - مهندسی اختصاص دارد. کمترین میزان ظرفیت پذیرش نیز متعلق به گروه دامپزشکی است. در این میان بیشترین تعداد داوطلب در آزمون دکتری تخصصی نیز ابتدا به گروه علوم انسانی و پس از آن گروه فنی - مهندسی اختصاص دارد.

به این ترتیب حدود ۷ درصد جمعیت داوطلب در آزمون دکتری تخصصی در دانشگاه‌ها پذیرفته می‌شوند.

ظرفیت پذیرش دانشجویان دکتری سال ۱۴۰۲ به تفکیک دوره تحصیلی

اما در این میان سهم دانشگاه‌های دولتی و غیردولتی در پذیرش دانشجوی دکتری چگونه است. بررسی آماری دفترچه انتخاب رشته و میزان ظرفیت اعلامی دانشگاه‌های کشور نشان می‌دهد که بیشترین ظرفیت پذیرش در دوره‌های پذیرش متعلق به دوره روزانه با پذیرش ۹ هزار و ۸۲۹ دانشجو است.

جدول میزان پذیرش دانشجویان دکتری به تفکیک دوره تحصیلی سال ۱۴۰۲

این بررسی نشان می‌دهد که بار اصلی تربیت دانشجوی دکتری در کشور برعهده دانشگاه‌های دولتی و دوره‌های روزانه است. البته بسیاری از دانشگاه‌ها در آزمون سال ۱۴۰۲ دوره‌های پژوهش محور را با همکاری پژوهشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی به منظور تربیت دانشجوی دکتری اعلام کرده اند.

سهم شهریه پردازها از تربیت دانشجوی دکتری حدود ۲۲ درصد است. به عبارت دیگر همچنان ۷۸ درصد تربیت دانشجوی دکتری همچنان در کشور برعهده دولت و بودجه‌های دولتی است و دانشگاه‌ها باید ضمن توجه به وضعیت معیشت دانشجویان دکتری، بودجه لازم برای تحقیقات اساتید دارای دانشجوی دکتری را نیز فراهم کنند.

در همین مسیر تعریف گرنت های تحقیقاتی، مأموریت‌های مساله محور، تحقیقات کاربردی و تحقیقات در مرزهای دانش و همچنین مأموریت محور کردن دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی می‌تواند تربیت دانشجوی دکتری را هدفمند کند.

وضعیت ظرفیت پذیرش دانشجوی دکتری در کشور نشان می‌دهد که سهم دوره روزانه فنی - مهندسی با ۳ هزار و ۱۷۱ نفر ظرفیت از دوره روزانه سایر گروه‌های آموزشی بیشتر است. این موضوع نشان دهنده زیرساخت‌های فنی و حرکت دانشگاه‌ها در مسیر فناوری است.

پردیس‌های خودگردان از دیگر ظرفیت‌های دانشگاه‌ها هستند که در سال‌های اخیر رشد قابل توجهی داشته اند در این میان در بخش تحصیلات تکمیلی نیز پردیس‌های خودگردان درصدی از ظرفیت را به خود اختصاص داده اند اما سهم آنها در تربیت دانشجوی دکتری در گروه علوم انسانی بیشتر از سایر گروه‌های آموزشی است.

ظرفیت ۱۳۱ هزار و ۶۸۶ نفری در مقطع کارشناسی ارشد دانشگاه‌ها در سال ۱۴۰۲

آزمون کارشناسی ارشد سال ۱۴۰۲ با تعداد ۴۷۱ هزار و ۵۲۸ نفر شرکت کننده در روزهای ۱۱ و ۱۲ اسفند سال ۱۴۰۱ برگزار شد. نتایج اولیه این آزمون ۸ خردادماه ۱۴۰۲ اعلام شد و ۳۵۵ هزار داوطلب مجاز به انتخاب رشته شدند.

ظرفیت پذیرش در آزمون کارشناسی ارشد سال ۱۴۰۲ تعداد ۱۳۱ هزار و ۶۸۶ نفر است که این میزان ظرفیت بدون احتساب ظرفیت پذیرش دانشگاه آزاد اسلامی است.

بیشترین میزان ظرفیت پذیرش مربوط به گروه علوم انسانی با ۶۶ هزار و ۸۵۱ نفر و کمترین میزان پذیرش مربوطه به گروه دامپزشکی با ۳۴۹ نفر است.

در میان دوره‌های آموزشی نیز همچون دوره دکتری تخصصی متعلق به دوره روزانه با ۵۴ هزار و ۴۳۲ نفر ظرفیت است. کمترین میزان ظرفیت هم به دوره‌های مشترک دانشگاه‌های ایرانی با خارج از کشور با ۲۰ ظرفیت اختصاص دارد.

اما سهم بخش دولتی در ظرفیت اسمی دوره روزانه تنها به این موضوع خلاصه نمی‌شود. بررسی ظرفیت گروه‌های علوم پایه و فنی - مهندسی که بیشترین نیاز را به تجهیزات و زیرساخت‌های آزمایشگاهی دارند نشان می‌دهد که سهم اصلی تربیت دانشجوی کارشناسی ارشد در کشور برعهده دانشگاه‌های دولتی است.

جدول میزان پذیرش دانشجویان کارشناسی ارشد سال ۱۴۰۲ به تفکیک دوره تحصیلی

وضعیت ظرفیت پذیرش در دوره کارشناسی ارشد دانشگاه‌های دولتی و غیردولتی وابسته به وزارت علوم نشان می‌دهد که سهم عمده‌ای از تربیت دانشجوی کارشناسی ارشد دربخش شهریه پرداز صورت می‌گیرد. از ظرفیت ۱۳۱ هزار و ۶۸۶ نفری، ظرفیت دوره روزانه که آموزش در آن رایگان است ۵۴ هزار و ۴۳۲ نفر است که تقریباً ۲۹ درصد ظرفیت را شامل می‌شود.

به عبارت دیگر ۷۷ هزار و ۲۵۴ ظرفیت دیگر که ۷۱ درصد بخش آموزش را تشکیل می‌دهند دوره‌های آموزشی شهریه پرداز هستند که این شهریه پردازها از روزانه غیردولتی تا پیام نور و مجازی را دربرمی گیرد.

اما سهم بخش دولتی در گروه‌های علوم پایه و فنی - مهندسی هم قابل توجه است. در گروه علوم پایه بخش دولتی در قالب دوره روزانه، نوبت دوم و پردیس خودگردان و مجازی قرار دارد. در این گروه ۸۴ درصد آموزش برعهده دانشگاه‌های دولتی است. اهمیت این موضوع در گروه علوم پایه در بخش زیرساخت‌های آموزشی و آزمایشگاهی است. به نظر می‌رسد بخش غیردولتی حاضر در آموزش عالی در این میان نقش چندانی برعهده ندارد.

این وضعیت در گروه فنی - مهندسی که ارتباط با صنعت و جامعه را رقم می‌زند از اهمیت بیشتری برخوردار است. در گروه فنی - مهندسی ظرفیت پذیرش عمدتاً در دانشگاه‌های دولتی است و سهم بخش غیردولتی تنها ۲۶ درصد است. این امر از آن جهت اهمیت دارد که دانشگاه‌های نسل پیشرو قصد دارند از فناوری ناشی از دانش بنیان‌ها به حل مشکلات جامعه بپردازند اما هنوز هم تربیت نیروی انسانی در این بخش برعهده بودجه‌های نحیف دولتی است.

ظرفیت پذیرش دانشجویان کارشناسی ارشد سال ۱۴۰۲ به تفکیک دوره تحصیلی

به گزارش مهر، ۱۴۵ هزار و ۴۲۲ ظرفیت پذیرش دانشجو در مقاطع کارشناسی ارشد و دکتری تخصصی دانشگاه‌های کشور است. با توجه به اینکه هدف از تربیت نیروی انسانی در تحصیلات تکمیلی حرکت دانشگاه‌ها در مسیر دستیابی به اهداف چشم انداز و سیاست‌های علم و فناوری کشور است و در این مسیر توجه هر چه بیشتر به آمایش آموزش عالی و نیازهای کشور در بخش‌های مختلف می‌تواند گره گشای حوزه علم و فناوری باشد.

مأموریت محور شدن دوره‌های تحصیلات تکمیلی و پذیرش دانشجویان بر اساس مقاصد شغلی و بازار کار از راهکارهایی است که می‌تواند به نظام مند شدن هر چه بیشتر نظام پذیرش دانشجو بیانجامد.

دانشجویان کارشناسی ارشد و دکتری تخصصی با توجه به ماهیت تحصیل خود مبنی بر تحقیق و پژوهش در کنار آموزش نیازمند توجه بیشتر سیاستگذاران علم و فناوری هستند تا هرچه بهتر از پتانسیل این نیروی عظیم در حرکت علمی دانشگاه‌ها بهره برده شود.