غزال زیاری: زندگی بر روی کره زمین بسیار متنوع است؛ بیش از ۱.۲ میلیون گونه جانوری زنده حتی در خشن‌ترین محیط‌ها رشد می‌کنند و طبق برآوردهای دانشمندان حدود ۷.۵ میلیون گونه دیگر هنوز کشف نشده‌اند.

با وجودی که پستانداران در ۶۶ میلیون سال گذشته، گروه حیوانات زمینی غالب بوده‌اند، اما تنها بخش کوچکی از این تنوع زیستی وسیع را تشکیل می‌دهند و نزدیک به ۷۰۰۰ گونه پستاندار در زمین، دریا و آسمان زندگی می‌کنند.

ویژگی‌های متمایز پستانداران

چند ویژگی خاص پستانداران را از سایر حیوانات متمایز می‌کند: آن‌ها خون گرم هستند، خز یا مو دارند و معمولاً فرزندانشان را زنده به دنیا می‌آورند، به‌جز جاندارانی مثل پلاتیپوس که تخم‌گذارند. به‌علاوه نوزادان پستانداران از شیر مادرشان تغذیه می‌کنند و مغز پیچیده‌تری نسبت به سایر حیوانات روی کره زمین‌دارند.

با وجود تمام این شباهت‌ها، این گروه از حیوانات مهره‌دار، تفاوت‌های زیادی نیز با هم دارند؛ مثلاً خفاش خوک‌بینی را در نظر بگیرید؛ گونه‌ای که تنها دو گرم وزن دارد، تقریباً به‌اندازه دو تا اسمارتیز M&M.

اما در سوی دیگر، برخی از پستانداران آن‌قدر بزرگ هستند که کل اکوسیستم‌ها را شکل داده و تقریباً همه اشکال دیگر زندگی را تحت‌الشعاع قرار می‌دهند. از فیل‌های عظیم‌الجثه آفریقا گرفته تا نهنگ‌های آبی اقیانوس، با هم هشت‌تا از بزرگ‌ترین پستانداران جهان را مرور می‌کنیم:

۱- نهنگ آبی (Balaenoptera musculus)

نهنگ‌های آبی بزرگ‌ترین حیواناتی هستند که تابه‌حال در این سیاره زندگی کرده‌اند. طول این غول‌های دریایی که در تمام اقیانوس‌های جهان به‌جز قطب شمال یافت می‌شوند، می‌تواند تا به ۳۲ متر و وزنشان به ۲۰۰ تن برسد و حتی از تایتانوسور Argentinosaurus huinculensis -  سنگین‌ترین دایناسور کشف‌شده تاکنون، پیشی گرفته‌اند. نکته عجیب اینجاست که قلب این نهنگ‌ها، به‌اندازه یک ماشین کوچک و زبانشان هم‌وزن یک فیل است.

رژیم غذایی این نهنگ‌ها از کریل (حیوانات ریز میگو مانند) تشکیل‌شده است و البته از ماهی و سخت‌پوستان کوچک آبزی نیز تغذیه می‌کنند. این نهنگ‌ها معمولاً با سرعت ۸ کیلومتر در ساعت شنا می‌کنند و می‌توانند در مسافت‌های کوتاه تا ۳۲ کیلومتر بر ساعت هم حرکت کنند. آن‌ها درعین‌حال با صدای ناله‌های قدرتمندشان می‌توانند در گروه‌های ۱۰۰۰ نفری در سراسر اقیانوس به حرکت دربیایند.

تهدیدهای اصلی نهنگ‌های آبی، حملات کشتی‌ها، صیدهای تجاری، آلودگی صوتی و تغییرات آب‌وهوایی است و طبق قانون آن‌ها جزو گونه‌های درخطر انقراض طبقه‌بندی می‌شوند و جزو گونه‌های حفاظت‌شده هستند.

۲- نهنگ تیغ باله (Balaenoptera physalus)

نهنگ‌های تیغ باله دومین جانور غول‌پیکر جهان هستند که وزنشان تا ۸۰ تن هم می‌رسد. طول آن‌ها ممکن است به ۲۴ متر هم برسد؛ هرچند که اکثرا کمی کوچک‌تر هستند.

اریک آرچر، دکترای ژنتیک در مرکز علمی شیلات جنوب غربی کالیفرنیا SWFSC دراین‌باره گفته: « نهنگ‌های تیغ باله ۲۱ تا ۲۴ متر طول دارند و طول جمجمه‌شان به جمجمه‌شان حدود ۴.۵ متر می‌رسد. آن‌ها هم مثل نهنگ‌های آبی، از کریل و ماهی‌های کوچک و ماهی مرکب تغذیه می‌کنند.»

این‌گونه از نهنگ‌ها، در اقیانوس اطلس شمالی، اقیانوس آرام شمالی، اقیانوس جنوبی و بخش‌هایی از اقیانوس هند زندگی می‌کنند و با توزیع مجدد مواد مغذی هنگام شیرجه در اعماق اقیانوس‌ها، نقش بزرگی در اکوسیستم بازی می‌کنند. آن‌ها به دلیل کمبود طعمه، تغییرات آب و هوایی، گیر افتادن در دام‌های ماهیگیری و همچنین اصابت کشتی، در فهرست قرمز IUCN از گونه‌های در معرض خطر قرار گرفته‌اند.

۳- فیل آفریقایی (Loxodonta)

فیل‌های آفریقایی گرچه به بزرگی نهنگ‌ها نیستند، اما با قد ۴ متر و وزن ۷ تن، بزرگ‌ترین پستانداران خشکی هستند. فیل‌های آفریقایی به داشتن بزرگ‌ترین گوش‌ها در قلمرو حیوانات معروفند که البته این گوش‌ها، جنبه نمایشی ندارند و به‌عنوان تهویه مطبوع داخلی عمل کرده و به فیل‌ها کمک می‌کنند تا دمای بدنشان را تنظیم کنند. فیل‌های آفریقایی دو گونه هستند: فیل جنگلی (Loxodonta cyclotis)  و فیل بوش یا ساوانا (Loxodonta africana)

طبق تحقیقات منتشرشده، این حیوانات بومی آفریقا، فوق‌العاده باهوشند و حتی می‌توانند مثل انسان‌ها یکدیگر را شناسایی کرده و با نام یکدیگر را صدا کنند.

هردوی این گونه‌ها در معرض خطر انقراض هستند و از بین رفتن زیستگاه، تجارت غیرقانونی حیات‌وحش و شکار غیرقانونی آن‌ها برای گوشت و عاجشان از تهدیدهای اصلی این‌ گونه جانوری هستند. در شرایطی که این فیل در معرض انقراض طبقه‌بندی می‌شود، ولی فیل جنگلی با خطرات انقراض بیشتری روبروست و طبق فهرست قرمز گونه‌های در معرض خطر IUCN به‌شدت در معرض خطر است.

۴- نهنگ عنبر (Physeter macrocephalus)

این موجودات دریایی شگفت‌انگیز جدای از اینکه یکی از بزرگ‌ترین پستانداران هستند، بزرگ‌ترین شکارچیان دندان‌دار نیز به شمار می‌روند. نهنگ‌های عنبر همه‌جا از خط استوا تا لبه‌های یخی قطب شمال و قطب جنوب یافت می‌شوند و طول آن‌ها به ۲۴ متر می‌رسد؛ وزنشان هم بین ۴۰ تا ۵۰ تن است و گونه‌های نر، سنگین‌تر از گونه‌های ماده هستند.

نهنگ‌های عنبر در بخش‌های عمیق اقیانوس زندگی می‌کنند و از کوسه‌ها، ماهی‌های مرکب و دیگر گونه‌های ماهی تغذیه می‌کنند. این‌گونه از نهنگ‌ها، اشتهای زیادی دارند و قادرند تا ۳.۵ درصد از وزن بدنشان را در روز مصرف کنند. البته مطالعات انجام‌شده حکایت از آن دارد که زلزله ممکن است تا حد زیادی توانایی آن‌ها برای شکار و یافتن غذا را مختل کند.

نهنگ‌های عنبر در فهرست قرمز گونه‌های در معرض خطر IUCN به‌عنوان گونه آسیب‌پذیر طبقه‌بندی می‌شوند و تحت قانون گونه‌های درخطر انقراض و قانون حفاظت از پستانداران دریایی محافظت می‌شوند. جمعیت این نهنگ‌ها در سراسر دنیا کمتر از ۲۵۰۰ تاست و بزرگ‌ترین تهدید این نهنگ‌ها، اصابت به کشتی‌ها، گیر کردن در دام شکارچیان و بلعیدن وسایل ماهیگیری و زباله‌های دریایی است.

۵-کرگدن سفید (Ceratotherium simum)

کرگدن‌های سفید بعد از فیل‌ها، دومین پستانداران بزرگ خشکی هستند و قد گونه نر بالغ آن‌ها به بیش از ۱.۸۲ متر می‌رسد. وزن آن‌ها ممکن است به ۳.۶ تن برسد. کرگدن‌های سفید بومی آفریقا به دو زیرگونه تقسیم می‌شوند: کرگدن‌های سفید جنوبی (Ceratotherium simum simum) که فراوان‌تر اما تقریباً در معرض خطر هستند و کرگدن سفید شمالی (Ceratotherium simum cottoni) که در معرض خطر انقراض قرار دارند و تنها دو ماده زنده آنها در طبیعت باقی‌مانده‌اند.

بااین‌حال، دانشمندان برنامه حفاظتی خاصی و در تلاش برای جلوگیری از انقراض این چرندگان گیاهخوار، با موفقیت ۳۰ جنین کرگدن سفید شمالی را ایجاد و منجمد کردند.

۶- اسب آبی (Hippopotamus amphibious)

این حیوانات بزرگ و آب‌دوست که بومی کشورهای جنوب صحرای آفریقا هستند، بعد از فیل و کرگدن، سومین پستاندار بزرگ خشکی هستند. طول آن‌ها تا ۵ متر و وزنشان بین ۱.۵ تا ۵ تن می‌رسد. این گیاهخواران که بدن‌های درشت و گردی دارند، از علف‌هایی که در نزدیکی آب یافت می‌شوند تغذیه می‌کنند و اگر برای مدتی طولانی بیرون از آب باشند، به‌سرعت دچار کم‌آبی می‌شوند.

اسب‌های آبی در فهرست IUCN به‌عنوان گونه‌ای آسیب‌پذیر شناخته می‌شوند و جمعیت‌شان به دلیل درگیری انسان و حیات‌وحش و تجاوز به زیستگاه‌هایشان کاهش‌یافته است. ارزش بالای چربی بدن، دندان‌های نیش و عاج این اسب‌های آبی، باعث شده تا این‌گونه جانوری به‌شدت موردتوجه انسان‌ها قرار بگیرد.

نتایج تحقیقات منتشرشده نشان می‌دهد که اسب‌های آبی می‌توانند صدای یکدیگر را تشخیص دهند و به تماس‌های غریبه‌ها واکنش‌های متفاوتی نشان دهد. نیکلاس ماتیوون، دکترای تخصصی رفتار حیوانات در این رابطه می‌گوید: «ما دریافتیم که صداهای یک گونه غریبه واکنش رفتاری قوی‌تری نسبت به اسب‌های آبی از همان گروه یا گروه همسایه ایجاد می‌کند.»

۷- گاومیش هندی (Bos gauris)

گاومیش هندی، بزرگ‌ترین گونه گاو جهان و یکی از بزرگ‌ترین پستانداران خشکی است که از شبه‌قاره هند و آسیای جنوب شرقی سرچشمه می‌گیرد. حداکثر وزن این گاو استثنایی تا ۱.۱ تن می‌رسد و طولشان به ۳.۳ متر خواهد رسید. درواقع ابعاد عظیم آن‌ها، بهترین وسیله دفاعی‌شان است و فقط ببرها هستند که می‌توانند یک گاومیش بالغ سالم را از بین ببرند.

این جانوران عمدتاً در مناطق جنگلی زندگی می‌کنند و نزدیک به ۴۰ سال است در فهرست قرمز IUCN برای گونه‌های در معرض خطر طبقه‌بندی شده‌اند. جمعیت آن‌ها در طول قرن گذشته ۸۰ درصد کاهش‌یافته که عمدتاً به دلیل از بین رفتن زیستگاه، شکار برای دستیابی به شاخ، گوشت آن‌ها و شیوع بیماری از گاوهای اهلی است.

 ۸- نهنگ صاف (Eubalaena)

نهنگ‌های صاف یکی از بزرگ‌ترین پستانداران دریایی هستند که وزنشان معمولاً به ۷۰ تن می‌رسد. این غول‌های اقیانوسی معمولاً طول‌شان به ۱۵ متر می‌رسد و سرهای بزرگشان حدود ۳۳% از طول بدن‌شان تشکیل می‌دهد؛ این گونه از نهنگ‌ها از زئوپلانکتون‌های کوچک، شبیه به میگو تغذیه می‌کنند.

این جنس شامل سه گونه می‌شود: نهنگ صاف اقیانوس آرام شمالی (Eubalaena japonica)، نهنگ صاف اقیانوس اطلس شمالی (Eubalaena glacialis)  و نهنگ صاف جنوبی (Eubalaena australis)

مطالعه‌ای که در سال ۲۰۲۴ منتشر شد، نشان می‌دهد که طول عمر نهنگ‌های صاف جنوبی ممکن است بیش از ۱۳۰ سال باشد. در حالی‌که جمعیت نهنگ صاف جنوبی ثابت است، IUCN  نهنگ صاف اقیانوس آرام شمالی را به‌عنوان نهنگ در معرض خطر و نهنگ صاف اقیانوس اطلس شمالی را با کمتر از ۴۰۰ عدد زنده در معرض خطر جدی قرار داده است.

منبع: