شرق/متن پیش رو در شرق منتشر شده و بازنشرش در آخرین خبر به معنای تاییدش نیست

کیومرث اشتریان| در ادبیات سیاسی باوری ساخته و پرداخته شده که به «دولت نهان» (Deep State) مشهور است. تحلیل این باور برای جامعه سیاسی ما بسیار مهم است. باور «دولت نهان» بدان معناست که در آمریکا، انگلستان، فرانسه و بسیاری دیگر از دولت‌ها هسته‌ای پنهان وجود دارد که همه امور اساسی مربوط به قدرت سیاسی را هدایت می‌کند و دنیا بر سر انگشت آنان می‌چرخد.

دولت نهان به معنی دولت در سایه یا وجود اپوزیسیون رسمی نیست که مثلا دولت مستقر را نقد کند یا منتظر نوبت قدرت‌یابی خود باشد.

دولت نهان یعنی در یک حکومت رسمی و با وجود یک دولت رسمی، آن که حکومت می‌کند، لایه عمیق‌تر و پنهان‌تری است که حتی دولت سایه یا اپوزیسیون درون نظام‌های سیاسی را هم هدایت می‌کند.
 
این باور، تقریبا همه جریان‌های طبیعی، اجتماعی، علمی و فلسفی را که در جوامع بشری می‌گذرد، نادیده می‌گیرد و ‌همه چیز را ناشی از یک قدرت پنهان می‌داند. این در حالی است که در جهان، متفکرانی در حوزه‌های گوناگون علمی فعال‌اند، گروه‌های مختلفی در پیکار منافع دست در گریبان‌اند، فناوران و نوآورانی در کار رشد و توسعه جوامع‌اند، تجار و صنعتگرانی در تکاپوی دائم‌اند‌ و هزاران جنبش و پویش در کارگاه عظیم اجتماعات بشری دست به کارند. دیدگاه «دولت نهان» همه اینها را نادیده می‌انگارد و تنها و تنها تحولات سیاسی را ناشی از گروهی در پس پرده تلقی می‌کند.

هرچند دست‌های پنهانی در پشت نظام‌های سرمایه‌داری یا دستگاه‌های امنیتی یا احزاب سیاسی برخی از تحولات سیاسی را رقم می‌زنند اما نمی‌توانند «همه» جریان‌های علمی، فلسفی، فرهنگی و اقتصادی را تعیین کنند.

بسیاری از تحولات تاریخی را می‌توان مشاهده کرد که در یک جریان طبیعی چندصدساله رشد کرده‌اند و اساسا نمی‌تواند نتیجه دسیسه یک گروه پنهان باشد.

چنین باوری ساده‌لوحانه یا شاید عوام‌فریبانه است و نمی‌تواند همه زندگی علمی، اقتصادی و سیاسی غربیان را توضیح دهد. در واقع باور به اینکه یک دولت نهان می‌تواند چنین تحولاتی را صورت دهد، بیش از حد ساده‌لوحانه است. اما این باور، پیامد مخربی دارد و آن اینکه برای جریانی تبدیل به الگویی می‌شود که بر اساس آن سیستم را به‌صورت تصنعی بسازند و توجیهی فراهم می‌ شود که آن جریان نیز به خیال خام خود در پی تشکیل دولت نهان برآید.

اگرچه چنین باوری را می‌توان نظریه توطئه نیز نامید اما «باور به دولت نهان» ویژگی‌های دیگری نیز دارد که در زندگی سیاسی ما ایرانیان بسیار تأثیرگذار است. از این رو، مهم برای ما فهم پیامدهای چنین باوری است. اگر این باور رواج داشته باشد، چه تأثیراتی بر رفتار سیاسی و الگوی حکمرانی دارد؟ به ‌نظرم مهم‌ترین موضوع برای ایران امروز طرح همین پرسش است.

باور به دولت نهان سبب می‌شود که:

۱- این باور برای افراد به الگوی حکمرانی تبدیل شود و بنابراین اقدام به تشکیل چنین دولتی می‌کنند تا همه امور را «هدایت» کنند.

۲- «مردم» بلاموضوع می‌شوند و فرقه‌سازی و فرقه‌سالاری درون حکومت‌ها رواج می‌یابد.

۳- «تسخیر نهادی» و نه مردم‌سالاری در اولویت قرار می‌گیرد. همه ساختارها و نهادهای حقوقی را از کار می‌اندازند تا قوای مقننه و مجریه و قضائیه را تسخیر کنند؛ در واقع خود به ضد سیستم تبدیل می‌شوند، شاید بدون اینکه از آن آگاه باشند.

۴- تکلیف بسیار بزرگی را بر دوش خود یا بر دوش همان «دولت نهان» می‌گذارند و چون به اندازه کافی عِدّه و عُدّه ندارند، به‌تدریج ضعیف‌ترین، ناکارآمدترین و کم‌استعدادترین نیروهای انسانی را دوروبر خود جمع می‌کنند .

۵- به دلیل جذابیتی که نظریه «دولت نهان» برای دستیابی به قدرت و منزلت و ثروت دارد، به‌راحتی برای توجیه مقام‌طلبی‌ها مورد بهره‌برداری قرار می‌گیرد و در زیر لایه‌ای از توجیه سیاسی یا تقدس ایدئولوژیک خود را پنهان می‌کند.

۶- بنای حرکت‌های طبیعی مردمان را در علم، فرهنگ و اقتصاد به هم می‌ریزد و این تصور ساده‌لوحانه را گسترش می‌دهد که با «برنامه‌ریزی‌های دقیق» سیاسی، نظامی و امنیتی می‌توان رشد جامعه بشری را محقق کرد.

۷- امکان دخالت غیرسیاسیون در سیاست را افزایش می‌دهد و به‌ویژه ساده‌لوحی رانت‌جویانه‌ای را در میان آنان رواج می‌دهد که به تباهی و فساد آنان دامن می‌زند.

۸- باورمندان به «دولت نهان» اساسا اصالتی برای قانون قائل نیستند؛ یعنی نمی‌توانند قائل باشند. «قانون‌بازند» تا «قانون‌ساز».

۹- در پیامد، این باور فاسد را در جامعه رواج می‌دهند که برای کسب ثروت و قدرت و منزلت باید به «دولت نهان» آویزان شوید.

۱۰- باورمندان به دولت نهان از آنجا که فاقد بدنه اجتماعی و نخبگی کافی هستند به‌تدریج به سوی طبقه‌ای توده‌ای و فاسد روی می‌آورند و جنبشی از طفیلی‌های فرصت‌طلب ایجاد می‌کنند که عملا فاقد ایدئولوژی روشنی هستند و همین زمینه را برای بسط نوعی اباحه‌گرایی فراهم می‌کند؛ جان سخن آنکه، در واقع گویی ما دوست داریم دنیا را این‌گونه ببینیم که «دولت‌های نهان» بر آن حکمرانی می‌کنند تا توجیهی برای اعمال خود فراهم کنیم.