دخو _ علی‌اکبر دهخدا_ در تهران به دنیا آمد؛ اما این نام را با توجه به پیشینه قزوینی خود برگزید. پدرش، خانباباخان، از ملاکان قزوین بود و مادرش زنی از قشر سنتی اما دغدغه‌مند جامعه. او از کودکی و پس از درگذشت پدر توسط مادرش به محضر استادانی همچون مرحوم حاج شیخ هادی نجم‌آبادی و شیخ غلامحسین بروجردی فرستاده شد تا علوم قدیمه را مانند صرف، نحو و کلام فراگیرد. دهخدا نزدیک به ده سال شاگرد این بزرگان بود و در این مدت زبان عربی و علوم دینی را آموخت.

پس از تأسیس مدرسه سیاسی در تهران، برای ادامه تحصیل به آنجا رفت و علاوه بر آشنایی با علوم جدید، زبان فرانسه را نیز آموخت. فارغ‌التحصیلان مدرسۀ سیاسی معمولاً در وزارت امور خارجه مشغول به کار می‌شدند. دهخدا نیز پس از استخدام، به همراه معاون‌الدوله غفاری، که به سفارت بالکان منصوب شده بود، به‌عنوان منشی به اروپا رفت. او در این مدت دوسال بیشتر در وین، پایتخت اتریش و اندکی نیز در شهرهای رم و بخارست اقامت داشت. در این دوران، زبان فرانسوی را تکمیل کرد و با علوم جدید اروپایی آشنا شد.

حدود یک سال پیش از آغاز جنبش مشروطه‌خواهی، یعنی در سال ۱۳۲۳ قمری، دهخدا به ایران بازگشت و به‌سرعت به این جنبش پیوست. او به همراه دو تن از روشن‌فکران عصر خود، میرزا جهانگیر شیرازی و میرزا قاسم تبریزی، روزنامۀ «صور اسرافیل» را تأسیس کرد. این روزنامه که به‌عنوان تأثیرگذارترین نشریۀ دورۀ مشروطیت شناخته می‌شود، در دو بخش رسمی و طنز منتشر می‌شد. دهخدا نویسندۀ اصلی هر دو بخش بود و با نام مستعار «چرند و پرند» مقاله‌های طنز خود را منتشر می‌کرد. نخستین شمارۀ «صور اسرافیل» در دهم خرداد ۱۲۸۶ هجری شمسی در تهران منتشر شد. طی ۱۴ ماه فعالیت —با وجود تعطیل‌ها و توقیف‌های متعدد— این روزنامه توانست ۳۲ شماره منتشر کند که آخرین آن در جمادی‌الاول ۱۳۲۶ قمری به چاپ رسید.

سرانجام پس از جنگ جهانی اول، دهخدا فعالیت سیاسی را کنار گذاشته و تمام وقت خود را صرف امور فرهنگی کرد. در این دوران، طرح تألیف لغت‌نامه و گردآوری امثال و حکم را آغاز کرد. پس از بازگشت به تهران، وی ضمن اشتغال به ریاست دفتر وزارت معارف، در سال ۱۳۰۶ شمسی به ریاست مدرسهٔ سیاسی منصوب شد. این مدرسه بعدها به دانشکدهٔ حقوق و علوم سیاسی و اقتصادی تبدیل شد با وقوع کودتای محمدعلی شاه، روزنامه تعطیل شد و میرزا جهانگیرخان شیرازی، مدیر آن، در باغشاه کشته شد. دهخدا و تعدادی دیگر از همراهانش که به سفارت انگلیس پناه برده بودند، ناچار به تبعید شدند و دهخدا برای مدتی در شهر ایوردن سوئیس اقامت کرد. با وجود تنگناهای مالی، وی با یاری ابوالحسن پیرنیا (معاضدالسلطنه) و همراهی علامه محمد قزوینی توانست سه شمارۀ دیگر از صور اسرافیل را منتشر کند.

اقامت دهخدا در سوئیس دوام چندانی نداشت. او به‌زودی عازم اسلامبول (استانبول) شد. ایرانیان مقیم اسلامبول که کمیته‌ای به نام «سعادت» تشکیل داده بودند، از حضور او استقبال کرده و ریاست کمیته را به وی سپردند. این گروه از دهخدا خواستند روزنامه‌ای ملایم‌تر از «صور اسرافیل» منتشر کند. نتیجهٔ این درخواست، انتشار روزنامهٔ «سروش» بود که ۱۴ شماره از آن به چاپ رسید.

پس از فتح تهران توسط مجاهدان مشروطه‌خواه و پایان استبداد صغیر، دهخدا به ایران بازگشت. او از سوی هیئت مدیره‌ای که موقتاً امور کشور را تا زمان افتتاح مجلس شورای ملی برعهده داشت، به عضویت کمیسیونی منصوب شد که برای سامان‌دهی وضعیت مالی کشور و تنظیم بودجه تشکیل شده بود. شخصیت‌هایی همچون صنیع‌الدوله و مستوفی‌الممالک از اعضای این کمیسیون بودند.

در دومین دورۀ مجلس شورای ملی، دهخدا از سوی مردم کرمان و تهران به نمایندگی انتخاب شد و به‌عنوان یکی از رؤسا و فعالان فراکسیون «اعتدالیون» فعالیت کرد. در فاصلۀ میان بازگشت به تهران و آغاز جنگ جهانی اول (۱۹۱۴–۱۹۱۸)، او علاوه بر نمایندگی مجلس، در روزنامه‌های مختلفی مانند مجلس، آفتاب، شورا، ایران کنونی و پیکار مقالات سیاسی و انتقادی می‌نوشت. با شروع جنگ جهانی اول و پس از اولتیماتوم‌های روسیه تزاری، دهخدا به ایل بختیاری پناه برد و تا پایان جنگ در میان آنان اقامت داشت.

سرانجام پس از جنگ جهانی اول، دهخدا فعالیت سیاسی را کنار گذاشته و تمام وقت خود را صرف امور فرهنگی کرد. در این دوران، طرح تألیف لغت‌نامه و گردآوری امثال و حکم را آغاز کرد. پس از بازگشت به تهران، وی ضمن اشتغال به ریاست دفتر وزارت معارف، در سال ۱۳۰۶ شمسی به ریاست مدرسهٔ سیاسی منصوب شد. این مدرسه بعدها به دانشکدهٔ حقوق و علوم سیاسی و اقتصادی تبدیل شد. دهخدا تا شهریور ۱۳۲۰ در این سمت باقی ماند.

بعدتر که بازنشسته شد، به‌طور کامل به تدوین لغت‌نامه پرداخت. در همان دوره، در نخستین کنگره نویسندگان در تیرماه ۱۳۲۵ شمسی به‌عنوان عضو هیئت‌رئیسه شرکت کرد و در اوایل اسفند ۱۳۲۹، «جمعیت مبارزه با بی‌سوادی» را بنیان نهاد.

دهخدا در دوران نهضت ملی شدن نفت به رهبری محمد مصدق، از حامیان سرسخت او به شمار می‌رفت. آشنایی این دو به سال‌های پس از انقلاب مشروطه بازمی‌گشت. در ماه‌های منتهی به کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲، شایعاتی مبنی بر تشکیل شورای سلطنت و ریاست دهخدا بر این شورا (در صورت پیروزی نهضت و اعلام جمهوری) مطرح می‌شد. به همین دلیل، پس از کودتای ۲۸ مرداد، مأموران کودتا به خانه او حمله کردند و صدماتی به وی وارد ساختند. همچنین فرد ناشناسی سرمقاله نخست صوراسرافیل (دوره دوم) که حاوی انتقاداتی تند نسبت به نظام پادشاهی ایران بود را برای رهبران سیاسی ارسال می‌کرد. در پی شرکت او در نامه سرگشاده‌ای علیه کنسرسیوم نفت در سال بعد، نام دهخدا را از خیابان محل زندگی‌اش حذف کردند. در همین روزها بود که نامه معروفش به صدای آمریکا را نوشت.

علی‌اکبر دهخدا در روز دوشنبه، هفتم اسفند ۱۳۳۴، در ۷۷ سالگی در خانه خود واقع در خیابان ایرانشهر تهران چشم از جهان فروبست. پیکرش به شهر ری منتقل و در آرامگاه خانوادگی در گورستان ابن بابویه به خاک سپرده شد. پس از وفات وی، خانه‌اش به دبستانی با نام خودش تبدیل شد؛ اما در سال‌های پس از انقلاب، نام او از روی دبستان نیز برداشته شد.

آثار برجسته دهخدا

دهخدا نویسنده‌ای توانا با نثری ادیبانه بود که گرچه از واژگان عامیانه هم بهره می‌گرفت، آثارش برای برخی مخاطبان چندان آسان‌خوان نبود. با این حال، او توانست طیف گسترده‌ای از روشنفکران تا عموم جامعه را جذب کند. مهم‌ترین آثار او عبارتند از:

لغت‌نامه دهخدا: این اثر سترگ و ماندگار حاصل بیش از چهل سال تلاش بی‌وقفه اوست. دهخدا در این کتاب تمامی واژگان متداول فارسی و برخی عربی واردشده به زبان فارسی را معنی کرده و بسیاری از اشتباهات فرهنگ‌های قبلی را اصلاح نموده است. در تهیه این اثر چندین تن از برجسته‌ترین پژوهشگران زبان فارسی نیز مشارکت داشته‌اند

امثال و حکم: این کتاب چهارجلدی شامل بیش از ۵۰ هزار ضرب‌المثل و جملات قصار است که بخش عمده آن برگرفته از اشعار شاعران قدیمی بوده و تنها بخش اندکی به مثل‌های عامیانه اختصاص دارد.

چرند و پرند: مجموعه‌ای طنزآمیز که عمدتاً شامل نوشته‌های اجتماعی و سیاسی منتشرشده در صوراسرافیل است. این آثار با نام‌های مستعار مختلف دهخدا نوشته شده‌اند و به شکلی خلاقانه موضوعات روز جامعه را مورد نقد قرار داده‌اند.

اشعار دهخدا: هرچند مجموعۀ کاملی از اشعار او در دسترس نیست، اما همان مقدار کم نشان می‌دهد که زبانی اغلب طنزی تلخ و گزنده دارد و شامل مضامینی چون وطن‌پرستی، دادخواهی مردم عامی، رسوایی حکام نالایق و ظالم، مبارزه با جور و داد و… می‌شود که در قالب مثنوی، غزل، مسمط، دوبیتی و گاه رباعی سروده شده است.

مؤسسۀ دهخدا

اما مهمترین اثر دهخدا هیچکدام از موارد ذکر شده نیست، مؤسسۀ دهخدا که در اسفند سال ۱۳۲۴ در خانه علامه دهخدا و با مدیریت خود ایشان بنا نهاده شد مهمترین اثر دهخداست، نهادی فرهنگی که سنگ بنایش توسط مجلس شورای ملی وقت گذاشته شد و هنوز زنده و فعال است.

پس از درگذشت علی‌اکبر دهخدا در دی‌ماه ۱۳۳۴، این مؤسسه به مدت دو سال به مجلس شورای ملی منتقل گردید و سرانجام در اسفند ۱۳۳۶ مجلس شورای ملی آن را همراه با بودجه‌اش به دانشگاه تهران واگذار کرد. دانشگاه نیز مؤسسه را با همان اساسنامه و ساختار به دانشکدۀ ادبیات سپرد. پس از آن، خانه جدید مؤسسه در ساختمانی واقع در باغ نگارستان مستقر شد و تا مدتی در همان‌جا باقی ماند.

در ادامه، دکتر محمود افشار یزدی، که اعتقاد عمیقی به دهخدا و لغت‌نامه‌اش داشت، یکی از بهترین زمین‌های خود را در شمیران برای استقرار مؤسسۀ دهخدا وقف کرد. وی ساختمانی را بدون دریافت اجاره در همان زمین‌ها به مؤسسه اختصاص داد. بعدها دانشگاه تهران در همان زمین ساختمان جدیدی برای مؤسسه ساخت و ساختمان قبلی به موقوفات دکتر افشار یزدی بازگردانده شد.

در طی این سال‌ها و پس از درگذشت دکتر محمد معین، ریاست مؤسسه به دکتر سیدجعفر شهیدی واگذار شد و دکتر غلامرضا ستوده نیز نقش معاونت را بر عهده گرفت. این مؤسسه باوجود بودجۀ محدودی که از سوی مجلس تصویب شده بود و با وجود دشواری‌های بسیار، توانست به فعالیت خود ادامه دهد و کار تألیف و چاپ لغت‌نامه را به پایان برساند. پس از این مرحله، جمعی از مؤلفان و استادان با هدف تحقق وصایای دهخدا گرد هم آمدند. اما پیشنهاد تألیف ذیلی بر لغت‌نامۀ دهخدا به دلایلی پذیرفته نشد. پس از بحث‌های فراوان، تصمیم بر آن شد که لغت‌نامۀ بزرگ فارسی به پیشنهاد دکتر سیدمحمد دبیرسیاقی، که نقشی کلیدی در تألیف لغت‌نامۀ دهخدا داشت، تدوین شود. این پیشنهاد از سوی هیئت رئیسۀ وقت دانشگاه تهران نیز تصویب و ابلاغ گردید. اما با وجود بزرگی این پروژه، سازوکار مناسبی برای پیشبرد آن فراهم نشد. از سویی دیگر، شمار مؤلفان کاهش یافته بود، اما همین جمع کوچک با تلاش بسیار به کار تدوین ادامه دادند و این پروژه عظیم را پیش بردند.

در سال ۱۳۶۵، پیشنهاد تأسیس مرکز آموزش بین‌المللی زبان فارسی توسط دکتر سیدجعفر شهیدی و دکتر غلامرضا ستوده به دانشگاه تهران ارائه و با آن موافقت شد. پس از راه‌اندازی این مرکز، بازنگری و اصلاح اساسنامه در دستور کار قرار گرفت. به دلایل متعدد، دکتر شهیدی و دکتر ستوده بر جدایی مؤسسه از دانشکده ادبیات و ادامه فعالیت زیر نظر مستقیم رئیس دانشگاه تأکید داشتند. از همین زمان، مؤسسه مسیری تازه برای رشد و پویایی آغاز کرد و علاقه‌مندان غیرایرانی بسیاری برای یادگیری زبان فارسی جذب این مرکز شدند.

همزمان با تألیف لغت‌نامه بزرگ فارسی، چاپ کامپیوتری لغت‌نامه دهخدا با همکاری یک ناشر خصوصی آغاز شد. به درخواست دکتر ستوده، گروه دوم مؤلفان لغت‌نامه بزرگ فارسی با حضور ویراستارانی که در زمینه فرهنگ‌نویسی تجربه‌هایی ارزشمند کسب کرده بودند، تشکیل شد و تألیف حرف جیم این لغت‌نامه تحت نظر دکتر سیدجعفر شهیدی کلید خورد. پس از چند ماه، چاپ دوم کامپیوتری لغت‌نامه با بازنگری‌های جدید، هماهنگ با فناوری روز، آغاز شد. با اتمام این مرحله، تهیه سی‌دی لغت‌نامه نیز در دستور کار قرار گرفت. با گذشت زمان، تعداد زبان‌آموزان به طور چشمگیری افزایش یافت و این امر درآمد نسبتاً خوبی برای دانشگاه تهران و انتشارات آن به همراه داشت، هرچند سهم مؤسسه ناچیز بود و تنها برای پوشش هزینه‌های جاری کفایت می‌کرد. تمامی این دستاوردها با تلاش عاشقانه نیروهای انگشت‌شمار مؤسسه و با دریافت حقوق بسیار اندک محقق شد...

و امروز این مؤسسه که یادگار علامه دهخداست، با فراز و فرود فراوان همچنان پویا و پرتلاش به فعالیت ادامه می‌دهد.