آزاده جهان احمدی نویسنده و پژوهشگر در یادداشتی به مرور و بررسی این‌کتاب پرداخته که برای انتشار در اختیار خبرگزاری مهر قرار گرفته است.

در ادامه مشروح این‌یادداشت را می‌خوانیم؛

کتاب «وقتی گم شدم» مجموعه‌ای از خاطرات قاسم نظری، رزمنده و جانباز دوران دفاع مقدس است که به زبانی ساده و صمیمی، تجربیات خود را در جبهه‌های جنگ و پس از آن روایت می‌کند. این کتاب که توسط انتشارات سوره مهر به چاپ رسیده، نه تنها تصویری از رشادت‌ها و ایثارگری‌های رزمندگان در دوران دفاع مقدس ارائه می‌دهد، بلکه به چالش‌ها و مشکلاتی که جانبازان پس از جنگ با آن روبرو هستند نیز می‌پردازد.

این کتاب اثری است که در آن نویسنده با بهره‌گیری از تجربیات شخصی و خاطرات خود، صیرورت و سیر تحول درونی خود را روایت می‌کند. این کتاب نه تنها به عنوان یک سند خودزندگی‌نامه‌ای، بلکه به عنوان انعکاسی از دغدغه‌های فردی و اجتماعی یک دوره تاریخی مهم در جامعه تلقی می‌شود. قاسم نظری با قلمی بی‌تکلف و در عین حال بسیار صمیمی، خواننده را به سفری درونی می‌برد؛ سفری که در آن پرسش‌های هویتی، جستجوی معنا و مواجهه با چالش‌های روحی به تصویر کشیده شده‌اند.

نویسنده در این اثر با بهره‌گیری از دفترچه‌های خاطرات و یادداشت‌های لحظه‌ای، از بار خاطراتی استفاده می‌کند که به شکل دست اول و بدون فیلتر زمانی ثبت شده‌اند. این امر باعث می‌شود که روایت او همواره زنده و بدون پرده باقی بماند و خواننده بتواند به شیوه‌ای نزدیک به تجربه واقعی زندگی او لمس کند.

قاسم نظری با نگاهی متناسب با آن شرایط، نه تنها وقایع تاریخی را به صورت سرد و مستند بیان می‌کند، بلکه سعی دارد احساسات و واکنش‌های انسانی را نیز در کنار ارقام و تاریخچه‌ها به تصویر بکشد. او به واسطه خاطرات شخصی خود، ابعاد مختلف انسانی را در برابر چالش‌های ناشی از تغییرات اجتماعی قرار می‌دهد. از این رو، کتاب می‌تواند به عنوان سندی تاریخی تلقی شود که از طریق تجارب شخصی، بازتابی از روح زمان و فضای اجتماعی آن دوران ارائه می‌دهد. در این میان، استفاده از دفترچه‌های خاطرات به عنوان منبع اصلی نوشتاری، به اثر اصالتی ویژه می‌بخشد؛ زیرا نوشته‌هایی که در همان لحظه اتفاقات ثبت شده‌اند، انعکاسی واقعی از آن دوران بوده و از هرگونه بازنگری یا تحریف حافظه که ممکن است در خاطرات طولانی مدت رخ دهد، مصون مانده‌اند.

استفاده از دفترچه خاطرات در کتابهایی با این مختصات مزایای متعددی به همراه دارد که در ادامه به مهم‌ترین آن‌ها اشاره می‌کنم:

۱. دقت و صحت روایت:

خاطراتی که در دفترچه ثبت شده‌اند معمولاً در همان زمان اتفاقات نوشته می‌شوند. این امر باعث می‌شود جزئیات با دقت و بدون تأثیر گذر زمان به یادآوری برسند.

۲. افزایش جزئیات داستان:

با مراجعه به دفترچه، نویسنده می‌تواند به نکات ریز و دقیق‌تر خاطرات دست پیدا کند که ممکن است در حافظه از دست رفته یا تغییر یافته باشد. این جزئیات به غنای روایت می‌افزاید.

۳. اعتبار و صحت مستند:

داشتن یادداشت‌های کتبی به عنوان منبع اولیه، اعتبار بیشتری به متن می‌بخشد. مخاطب می‌تواند اطمینان حاصل کند که روایت بر پایه‌ی شواهد مستند و واقعی استوار است.

۴. بهبود حافظه و یادآوری:

استفاده از دفترچه خاطرات به رزمنده کمک می‌کند تا خاطرات خود را به صورت دقیق‌تر و منظم‌تر به خاطر آورد. این امر از بروز خطاهای احتمالی یا تحریف در بازگو کردن رویدادها جلوگیری می‌کند.

۵. تسهیل تحلیل و بازنگری:

برای نویسنده، دفترچه خاطرات ابزاری ارزشمند است تا بتواند رویدادها را به صورت چندبعدی تحلیل کند و نکاتی از احساسات و تجربیات رزمنده استخراج نماید.

۶. مستندسازی تاریخی:

این یادداشت‌ها علاوه بر استفاده در مصاحبه، به عنوان یک سند تاریخی نیز ارزشمند هستند و می‌توانند برای پژوهش‌های آتی و نسل‌های بعدی مرجعی معتبر محسوب شوند.

به طور کلی، استفاده از دفترچه خاطرات به تضمین صحت و دقت روایت کمک می‌کند و امکان ارائه یک داستان غنی و مستند را فراهم می‌سازد.

یکی از محورهای اصلی کتاب، جستجوی هویت است. قاسم نظری در خاطرات خود به بررسی پرسش‌های بنیادین درباره هویت شخصی می‌پردازد. او در مواجهه با تغییرات اجتماعی و تحولات ناشی از بحران‌های مختلف، سوالاتی را از خود و جامعه مطرح می‌کند: «کیستم؟» «آیا ارزش‌هایی که به آن‌ها باور دارم، در مواجهه با شرایط دشوار تغییر کرده‌اند؟» این پرسش‌ها نشان‌دهنده عمق درگیری‌های درونی نویسنده و همچنین تلاش او برای یافتن پاسخ‌هایی است که بتوانند او را در مسیر زندگی راهنمایی کنند.

مفهوم «گم شدن» در عنوان کتاب به نوعی بیانگر تضاد میان گذشته و حال است. خاطراتی که در دفترچه‌های قدیمی ثبت شده‌اند، گویی تصویری ثابت از گذشته را به نمایش می‌گذارند؛ در حالی که زمان با گذر لحظات، تغییراتی را در ذهن و روح ایجاد می‌کند. این تضاد، یکی از نکات تأمل‌برانگیز کتاب است که به بررسی چگونگی تأثیر زمان بر حافظه و روایت‌های شخصی می‌پردازد.

نویسنده با بیان خاطراتی که همواره در ذهنش زنده مانده‌اند، نشان می‌دهد که چگونه زمان می‌تواند هم اثرات مثبت و هم منفی بر حافظه و احساسات داشته باشد. در بین خاطرات گوناگون، حس تعلق به گذشته و در عین حال حس بیگانگی نسبت به زمان حال، به خوبی در کتاب منعکس شده است. نویسنده در برخی از بخش‌های کتاب از احساس نارضایتی و بی‌قراری ناشی از تغییر شرایط اشاره می‌کند. این تضاد احساسی، نمایانگر پیچیدگی‌های درونی انسان در مواجهه با تغییرات محیطی و اجتماعی است. از یک سو، خاطرات گذشته حس تعلق و امنیت را به همراه دارند و از سوی دیگر، شرایط جدید زندگی ممکن است باعث ایجاد حس بیگانگی و گمگشتگی شود.

نثر کتاب همواره روان و بدون ابهام است؛ به گونه‌ای که گویی نویسنده در حال گفتن داستان زندگی خود به دوستان نزدیکش است. این سبک بیانی باعث شده است تا خواننده احساس کند در کنار یک همفکر و یا مشاور قرار دارد که با صداقت تمام تجربیات خود را بازگو می‌کند. همچنین به کارگیری استعاره‌ها و تصاویر ادبی، عمق بیشتری به متن می‌بخشد و به عنوان پلی میان دنیای واقعی و دنیای خیال در داستان عمل می‌کند.

به علاوه، تکرار برخی مفاهیم و کلمات در بخش‌های مختلف کتاب، نشان از اهمیت آن‌ها در ذهن نویسنده دارد. این تکرارها در عین حال که به تثبیت مضامین اصلی کمک می‌کنند، حس یکنواختی نیز ایجاد می‌کنند که می‌تواند نشانه‌ای از تلاش برای درک بهتر شرایط روحی و ذهنی نویسنده باشد. از منظر فرهنگی، «وقتی گم شدم» به عنوان یک سند فرهنگی و اجتماعی از دوره‌ای مهم در تاریخ معاصر کشور تلقی می‌شود. خاطرات شخصی نویسنده، علاوه بر جنبه فردی، منعکس‌کنندهٔ تجربیات جمعی و رویدادهای تاریخی است که جامعه را تحت تأثیر قرار داده‌اند. در این میان، کتاب می‌تواند به عنوان مرجعی برای پژوهشگران، منتقدان ادبی و حتی علاقه‌مندان به تاریخ و فرهنگ مورد استفاده قرار گیرد. نویسنده با بهره‌گیری از زبان و سبک منحصر به فرد خود، توانسته است لایه‌های مختلف واقعیت‌های اجتماعی و فرهنگی آن دوران را به تصویر بکشد. این امر نه تنها به خواننده اطلاعات مفیدی ارائه می‌دهد، بلکه باعث می‌شود تا او بتواند با نگاهی جامع به تحلیل مسائل جامعه بپردازد. در واقع، کتاب پلی است میان دنیای شخصی و جمعی، میان خاطرات فردی و تاریخ ملی.