ایرنا/ محوطه تاریخی ویرانشهر فاروج در خراسان شمالی که براساس گمانه‌زنی‌ها قدمت آن به قرن دوم پیش از میلاد باز می‌گردد زوایای تاریک تاریخ اشکانیان را به خوبی روشن کرد.

منطقه‌ای که تحت عنوان دره اترک شناخته می‌شود، پهنه وسیعی است که امروزه در محدوده استان خراسان شمالی و در شمال شرق فلات ایران واقع شده جایی که سرشاخه‌های رود اترک را در خود جای داده و ناحیه‌ای است که در حدفاصل شهرستان های قوچان و شیروان گسترده شده و از شرایط جغرافیایی و زیستی مساعدی برخوردار است.
ویرانشهر برای سالیان متمادی از منظر توجه باستان‌شناسان به دور مانده بود و ابهامات و سوالاتی که درباره حضور اشکانیان و ساسانیان در اترک وجود داشت، باعث شد تا باستان‌شناسان، این محوطه تاریخی را به‌عنوان محلی برای جستجوی پاسخ پرسش‌های مزبور مورد بررسی و کاوش باستان‌شناسی قرار دهند.
طی سه فصل گذشته، بررسی سطحی سفال‌های این محوطه مجموعه‌ای ارزشمند از سفال‌های اشکانی و ساسانی این حوزه فرهنگی را در اختیار پژوهشگران قرار داد و به کسب اطلاعاتی درباره معماری و محدوده عرصه و حریم محوطه ویرانشهر منتج شد.
محوطه تاریخی ویرانشهر واقع در ۱۰‌ کیلومتری شمال شهر فاروج یکی از مهم‌ترین محوطه‌های مربوط به دوران اشکانی و ساسانی است که نخستین‌بار توسط هیات باستان‌شناسی اعزامی از دانشگاه تورین ایتالیا در سال‌های منتهی به انقلاب اسلامی شناسایی شد.
گرچه این محوطه تاریخی به‌عنوان سکونتگاهی از دوره ساسانی معرفی شده بود، ولی شواهد امر شامل موقعیت خاص جغرافیایی، بافت مشهود معماری و سفال‌های سطحی حکایت از قدمت دیرینه‌تر این محوطه داشت.
از طرف دیگر قرارداشتن این محوطه در ناحیه‌ای که از دیرباز به‌عنوان خاستگاه اولیه اشکانیان شناخته می‌شد و نیز ارتباط مکانی آن با شهر نسا در جنوب ترکمنستان و نیز با مهم‌ترین معبر مواصلاتی شمال فلات ایران که بخش‌های مرکزی آسیا را به دشت گرگان مرتبط می‌ساخت، سبب شد که از سال ۱۳۹۸ مورد توجه باستان‌شناسان قرار گیرد.
کاوش‌های باستان‌شناسی در محوطه ویرانشهر به دنبال تفاهم‌نامه بین پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری و موزه لوور پاریس به سرپرستی میثم لباف خانیکی و روکو رانته از سال ۱۳۹۸ آغاز و در پنج فصل مطالعات و کاوش‌های باستان‌شناسی نتایج قابل‌توجهی درباره آثار معماری این محوطه حاصل شد.
این محوطه به وسعت ۱۴ هکتار با دیواری دفاعی محصور می شده و در گوشه شمالی آن بخش محصور دیگری قرار داشته که احتمالا به‌ عنوان ارگ، مقر حاکمان این سکونتگاه را تشکیل می‌داده است.
کاوش‌های فصل پنجم نشان داد که بقایای معماری موجود در تپه ویرانشهر متشکل از بنایی با یک ایوان عریض به پهنای ۱۲ متر و فضای راست‌گوشه وسیعی در پشت آن است که توسط یک دالان در برگرفته می‌شود.
این پلان که الگوی مشخصی را در معماری دوره سلوکی و اشکانی از خوارزم و ماوراءالنهر تا فلات ایران و بین‌النهرین نشان می‌دهد، پیش‌ از این در مجموعه‌های معماری با کاربری مذهبی یا اشرافی شناسایی شده است.
تاکنون ۷۱۳ اثر تاریخی خراسان شمالی در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده که از این تعداد ۵۲۵ اثر تاریخی، ۵۳ اثر طبیعی، ۱۰۹ اثر ناملموس و ۲۶ اثر منقول تاریخی است.