روزنامه سازندگی/متن پیش رو در سازندگی منتشر شده و بازنشرش در آخرین خبر به معنای تاییدش نیست

مساله بی‌آبی تهران چگونه حل می‌شود؟

از خانه‌هایی که شیرهای آبشان با فشار کمتری باز می‌شود تا سدهایی که روزبه‌روز خالی‌تر می‌شوند، تهران به ‌وضوح نشانه‌های یک بحران بی‌سابقه را تجربه می‌کند. بحرانی که شاید تا چند سال پیش صرفاً یک هشدار اقلیمی بود اما حالا به یک واقعیت عینی تبدیل شده است: آب کمتر از همیشه است. آمارها ترسناک‌تر از همیشه‌اند: میزان بارندگی در تهران نسبت به میانگین بلندمدت ۴۷ درصد کاهش یافته است. سد کرج تنها ۷ درصد ظرفیت خود را پر دارد، میزانی که در طول تاریخ بهره‌برداری این سد بی‌سابقه است. سد لار تقریباً خالی شده است با تنها یک درصد پرشدگی. سدهای لتیان و ماملو با ۱۲ درصد پرشدگی در وضعیت هشدار قرار گرفته‌اند. وقتی ذخایر آبی این‌چنین رو به کاهش است، معنایش ساده است: در ماه‌های آینده، تامین آب در تهران می‌تواند با چالش‌هایی جدی مواجه شود.

تهران چقدر آب دارد؟ و چقدر مصرف می‌شود؟
تهران یکی از پرمصرف‌ترین شهرهای ایران از نظر مصرف آب است. آمارها نشان می‌دهد: هر شهروند تهرانی به‌ طور میانگین ۲۴۰ لیتر آب در روز مصرف می‌کند. این عدد در شهرهای پرجمعیت کشورهای خشک و نیمه‌خشک جهان حدود ۱۵۰ لیتر است. ۳۰ درصد از آب توزیع‌ شده در شبکه شهری به ‌دلیل نشت از لوله‌های فرسوده از بین می‌رود. این یعنی حتی اگر شهروندان مصرف خود را کاهش دهند همچنان بخش بزرگی از آب تهران، پیش از رسیدن به خانه‌ها در زیرساخت‌های پوسیده از بین می‌رود.

وضعیت منابع زیرزمینی تهران: زخمی که هر روز عمیق‌تر می‌شود
تهران در حالی با بحران کم‌آبی دست‌وپنجه نرم می‌کند که تهدیدی خاموش اما ویرانگر در حال بلعیدن زیرساخت‌های این کلان‌شهر است. فرونشست زمین، پدیده‌ای که زمانی به‌ عنوان یک نگرانی محیط‌زیستی مطرح می‌شد، اکنون به مرحله‌ای رسیده که می‌تواند ساختارهای حیاتی پایتخت را به خطر بیندازد. گزارش‌های رسمی نشان می‌دهد که نرخ فرونشست در برخی نقاط تهران چنان شتاب گرفته که دیگر نمی‌توان آن را صرفاً یک هشدار تلقی کرد. در منطقه ۱۸ تهران، میزان فرونشست از ۱۷ سانتی‌متر در سال ۱۴۰۳ به ۳۱ سانتی‌متر در سال جاری افزایش یافته است. این روند در جنوب تهران نیز نگران‌کننده است، جایی که نرخ سالانه بین ۱۲ تا ۲۵ سانتی‌متر گزارش شده است. اما این تنها مناطق شهری نیستند که با این معضل روبه‌رو شده‌اند. دشت‌های اطراف تهران نیز شرایط بحرانی را تجربه می‌کنند؛ ورامین با ۱۳ سانتی‌متر، ری با ۲۵ سانتی‌متر و شهریار با ۳۶ سانتی‌متر فرونشست سالانه در معرض خطر جدی قرار دارند.
عامل اصلی این بحران، برداشت بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی است که به دلیل کاهش چشمگیر بارندگی و افزایش مصرف به سطحی نگران‌کننده رسیده است. در حال حاضر حدود ۴۰ هزار حلقه چاه غیرمجاز در تهران فعال است که بدون کنترل، آب‌های زیرزمینی را تخلیه می‌کنند. این در حالی است که شبکه آب‌رسانی شهر نیز با مشکلات بزرگی مواجه است و نزدیک به ۳۰ درصد از آب شرب تهران پیش از رسیدن به مصرف‌کنندگان به دلیل نشت از لوله‌های فرسوده از بین می‌رود. با کاهش بارندگی و فشار بیش‌ از حد بر منابع زیرزمینی، وضعیت به سمتی پیش می‌رود که در آینده‌ای نه ‌چندان دور، علاوه بر بحران کم‌آبی، فروچاله‌ها و ترک‌های عمیق زمین، چهره تهران را دگرگون خواهند کرد.
پیامدهای این فرونشست‌ها تنها محدود به ترک‌خوردگی معابر و آسیب به ساختمان‌های مسکونی و تجاری نیست. یکی از بزرگ‌ترین نگرانی‌ها، تأثیر این پدیده بر زیرساخت‌های حمل‌ونقل عمومی مانند مترو و خطوط ریلی است که کوچک‌ترین تغییر در سطح زمین می‌تواند آن‌ها را به خطر بیندازد. در برخی مناطق جنوبی تهران، نشانه‌های سست شدن خاک و تغییر شکل سازه‌های شهری به وضوح قابل مشاهده است. این وضعیت، هزینه‌های هنگفتی را بر دولت تحمیل خواهد کرد چراکه بازسازی و ترمیم آسیب‌های ناشی از فرونشست، مستلزم سرمایه‌گذاری‌های کلان در بخش زیرساختی خواهد بود.

چقدر زمان باقی مانده است؟
پیش‌بینی‌ها نشان می‌دهد که اگر روند مصرف آب در تهران تغییری نکند، در نیمه دوم سال ۱۴۰۳ سهمیه‌بندی گسترده آب در تهران اجتناب‌ناپذیر خواهد بود. در برخی مناطق، ممکن است قطع آب چند ساعته در روز اجرا شود. امکان دارد دولت مجبور شود، آب را از استان‌های دیگر به تهران منتقل کند که هم پرهزینه و هم موقتی است. به بیان ساده‌تر، آینده آبی تهران به شدت در معرض خطر است مگر اینکه تغییرات جدی در مدیریت منابع آب رخ دهد.
چگونه می‌توان تهران را از بحران نجات داد؟ کارشناسان معتقدند که اولین راهکار تغییر فوری الگوی مصرف آب یعنی کاهش حداقل ۲۰ درصدی مصرف آب در منازل و سازمان‌های دولتی تشدید قوانین برای جلوگیری از هدررفت آب در فضاهای عمومی و سازمان‌ها و ترغیب شهروندان به استفاده از تجهیزات کم‌مصرف آب است. به اضافه اینکه نوسازی و اصلاح شبکه آب‌رسانی هم یک ضرورت محسوب می‌شود؛ مثل جلوگیری از نشت سالانه میلیاردها لیتر آب در لوله‌های پوسیده شهری و یا استفاده از فناوری‌های هوشمند برای کنترل هدررفت آب. البته اگر این موارد همراه با بهینه‌سازی مصرف آب در صنعت و کشاورزی نباشد،‌ بخشی از مشکل همچنان به قوت خود باقی خواهند ماند، تصفیه و استفاده مجدد از پساب‌ها در بخش‌های صنعتی و اجرای سیستم‌های نوین آبیاری برای کاهش مصرف در بخش کشاورزی یک اولویت جدی هستند. همزمان باید کنترل و نظارت شدیدتر بر برداشت‌های غیرمجاز از چاه‌ها صورت بگیرد که این موضوع جز با فرهنگ‌سازی عمومی برای مصرف مسئولانه آب در بین شهروندان میسر نخواهد بود.

تهران در آستانه‌ یک تصمیم تاریخی
بحران آب در تهران، دیگر یک احتمال دوردست نیست. واقعیتی است که اکنون در برابر چشمان ما در حال رخ دادن است. سدها خالی می‌شوند، منابع زیرزمینی تحلیل می‌روند و مصرف بی‌رویه ادامه دارد. تهران باید تصمیم بگیرد. آیا مسیر فعلی را ادامه خواهد داد و خود را به ورطه‌ خشکسالی مطلق خواهد کشاند؟ یا اینکه با اقداماتی سریع، کارآمد و اصولی، خود را از این بحران نجات خواهد داد؟ پاسخ این سوال، آینده‌ تهران را تعیین خواهد کرد. اما یک چیز قطعی است: تهران تشنه‌تر از همیشه است. و اگر همین امروز اقدامی انجام نشود، ممکن است فردا برای نجات آن خیلی دیر باشد.