فرهیختگان/متن پیش رو در «فرهیختگان» منتشر شده و انتشارش در «آخرین خبر» به معنای تایید آن نیست.

زینب مرزوقی| برای ورود ارز به کشور اگر صادرات نفتی و غیرنفتی را فاکتور بگیریم، یکی از راه‌های ورود ارز به کشورمان ورود گردشگر خارجی است. تمرکز بر توسعه گردشگری خارجی و ورود ارز از این طریق شاید حتی درآمد و عایدی بیشتری نسبت به صادرات برخی کالاها و صنایع هم داشته باشد. تاثیر مستقیم و غیرمستقیم گردشگر بر اشتغال در جای‌جای ایران بخشی از بدیهیات این معادله است و گفتن از آن تکرار مکررات. اما چرا می‌گویم ممکن است توسعه گردشگری خارجی از صادرات هم سودآورتر باشد؟ زیرا ظرفیت جذب توریست در ایران نسبت به کشورهای همسایه بسیار بیشتر است. وجود بناهای تاریخی و آثار اولین‌های تمدن بشری، طبیعت و آب‌وهوای مختلف در کشور و سواحل شمال و جنوب، ظرفیتی است که کمتر کشوری همزمان تمامش را با هم یکجا داشته باشد. فرض کنید توریستی در فصل پاییز وارد کشور شود و قصد داشته باشد یک ایران‌گردی ماندگار در کارنامه سفرهایش ثبت کند. از شمال تا جنوب و شرق تا غرب کشور در یک فصل و همزمان می‌تواند آب‌وهواهای مختلف و فضاهایی را تجربه کند که به‌احتمال زیاد هرکدام‌شان به‌تنهایی در کشورهای متفاوت امکان تجربه‌شان وجود داشته باشد، پس می‌توانیم بگوییم از لحاظ ظرفیت گردشگری کشوری غنی به‌حساب می‌آییم. حالا که -در اصطلاح خودمانی- برای خودمان نوشابه باز کردیم، کمی می‌خواهم آمار و ارقامی از وضعیت گردشگری در جهان ارائه دهم. براساس اعلام سازمان جهانی گردشگری در سال 2020 و با شیوع ویروس کرونا، سفرهای خارجی در سطح جهان 72 درصد افت کرد، پس از واکسیناسیون و فروکش کردن همه‌گیری کرونا در سال 2021 سفرهای خارجی در جهان 4 درصد رشد کرد و پس از آن در سال 2022 سفرهای خارجی رشدی 111 درصدی داشت. 62 درصد این سفرها به اروپا، 16 درصد به آمریکا، 10 درصد به آسیا و اقیانوسیه، 7 درصد به خاورمیانه و 5 درصد به آفریقا بود. اما چه تعداد از این 7 درصد سهم کشورمان بود؟ 4.1 میلیون سفر در سال 2022 به ایران داشتیم. این درحالی است که در سال 2021 تنها 990 هزار سفر خارجی به ایران انجام شده است. براساس آمار سازمان جهانی گردشگری تعداد سفرهای خارجی به ایران نسبت به سال 2021 رشد 315 درصدی داشته، این درحالی است که در سال شیوع کرونا، یعنی سال 2020 در سفرهای خارجی به ایران، افت 83 درصدی داشته‌ایم. همچنین در سال 2022 تنها 0.4 درصد از کل سفرهای خارجی جهان به ایران اختصاص دارد. سازمان گردشگری جهانی اعلام کرده در سال 2022 خاورمیانه 66 میلیون سفر داشته که 6 درصد از این تعداد سفرها به خاورمیانه به مقصد ایران بود. سود ایران اما در سال 2020 از طریق ورود گردشگران داخلی 1.9 میلیارد دلار و در سال 2021 با رشد 31.3 درصدی به 2.5 میلیارد دلار رسید.

مقایسه آماری با گردشگری مصر
همانطور که در سطور بالا به آن اشاره شد شاید از لحاظ وجود بناهای تاریخی و آثار اولیه‌ترین تمدن‌های بشری، کمتر کشوری در جهان باشد که ظرفیت‌های ما را در جذب توریست خارجی داشته باشد. در خاورمیانه به‌جز ایران، عراق است که تمدن و قدمت تاریخی درکنار بین‌النهرین دارد اما این پرسش مطرح است که آیا زیرساخت‌های عراق درحال‌حاضر ظرفیت جذب توریست خارجی دارد؟ پاسخ واضح است. خیر! کشور دیگری که به‌لحاظ همان جنبه وجود آثار و بناهای تاریخی با ایران تقریبا در یک‌رده قرار می‌گیرد، مصر است اما همچنان می‌توان مدعی شد که کشورمان به‌طورکلی از لحاظ جذب توریست از مصر بسیار جلوتر است و مصر تنها با دو مولفه، یعنی اهرام ثلاثه و گردشگری ساحلی درکنار رود نیل، گردشگر خارجی جذب می‌کند. براساس گزارشی از شبکه خبری الجزیره؛ آمارهای بانک مرکزی مصر می‌گوید که بیشترین درآمد آن کشور از طریق گردشگری متعلق به سال 2019 است که 13 میلیارد دلار برای این کشور درآمد ارزی داشته است. آمارها نشان می‌دهد درآمد مصر در سال مالی 2021 تا 2022 با درنظر گرفتن آثار جنگ اوکراین و روسیه در جهان به 10.7 میلیارد دلار رسید. همچنین تنها طی سه‌ماهه اول سال مالی جاری 2023 درآمد مصر بهتر از حد انتظار دولتمردان این کشور بوده و بانک مرکزی مصر در گزارش تراز پرداخت‌ها اعلام کرده که با افزایش 43.5 درصدی نسبت به سال گذشته، حدود 4.1 میلیارد دلار در سه‌ماهه اول 2023 به‌دست آمده است. تعداد گردشگرانی که در همین بازه زمانی به این کشور سفر کرده‌اند نیز جهش 52.2 درصدی داشته و مصر توانسته حدود 3.4 میلیون گردشگر را به کشورش جذب کند. اما دولت مصر اعلام کرده است که روی یک برنامه جاه‌طلبانه و درازمدت در جذب توریست کار می‌کند تا بتواند تعداد توریست‌ها را به 30 میلیون نفر در سال افزایش دهد. رقمی که دولت مصر برای تعداد توریست‌ها مدنظر دارد، دقیقا دو برابر بالاترین رقمی است که مصر در تاریخ جذب توریست به‌دست آورده است؛ چراکه در سال 2019 مصر توانست 14.7 میلیون گردشگر به کشور خود راه بدهد و از این تعداد گردشگر نیز درآمد 12.5 میلیارد دلاری در آن سال داشته است. این درحالی است که در همان سال 2019 ایران توانسته بود 9.1 میلیون گردشگر و درآمدی 5 میلیارد دلاری جذب کند. شاید بتوان گفت دلیل جذب تعداد بالای گردشگر به مصر، بسته به نگاه دولتمردان این کشور است که براساس اظهارات خودشان و به نقل از الجزیره، گفته می‌شود جذب گردشگر را در کنار صادرات نفتی و غیرنفتی و عایدی این کشور از عوارض کانال سوئز، یکی از راه‌های مهم ارزآوری برای کشورشان می‌دانند و 20.2 درصد از کسری بودجه این کشور در سال 2023 را نیز جبران کرده است. درآمدهای گردشگری در شرایط عادی مصر حدود 12 درصد از تولید ناخالص داخلی و حدود 15 درصد از درآمدهای ارزی مصر را تشکیل می‌دهد و این سومین منبع درآمد خارجی پس از صادرات است. براساس مطالعه موسسه ملی برنامه‌ریزی مصر، گردشگری در مصر به ایجاد فرصت‌های شغلی مستقیم و غیرمستقیم کمک می‌کند و تعداد افرادی که به طور مستقیم و غیرمستقیم در فرصت‌های شغلی ایجاد شده از طریق گردشگری مشغولند حدود 3 میلیون نفر تخمین زده می‌شود که این تعداد 10 درصد از کل نیروی کار مصر را تشکیل می‌دهد. احمد عطیه، معاون وزیر گردشگری و رئیس سابق بخش هتل‌ها و دهکده‌های گردشگری مصر معتقد است که درآمدهای گردشگری در سه ماهه اول مالی نشان‌دهنده افزایش درآمد سالانه از طریق گردشگری است که انتظار می‌رود با حمایت از تسهیلات گردشگری، درآمدهای سالانه مصر از این طریق بیش از انتظار باشد. عطیه همچنین معتقد است دلیل افزایش تعداد توریست به مصر در سال 2023 پایان محدودیت در سفر و رفت و آمد میان کشورهای دیگر، پایان بحران همه‌گیری کرونا و تمایل مردم برای رهایی از عوارض روحی و روانی است. معاون وزیر گردشگری مصر در این گفت‌وگو با الجزیره تاکید کرده است که افزایش درآمد حاصل از گردشگری، بر افزایش تعداد گردشگران اولویت دارد و مصر باید بر روی جذب گردشگری تمرکز کند که برای این کشور ارزآوری داشته باشد. شاید جالب باشد، در این گفت‌وگو عطیه روی «سخاوت» گردشگر تاکید می‌کند؛ چراکه از منظر آنها، گردشگری که در کشورشان پول خرج کند و از طریق مستقیم به چرخه مالی این کشور کمک می‌کند، گردشگر سخاوتمندی است و این دقیقا همین خریدها و در اصطلاح خودمانی‌تر، پول خرج کردن‌هاست که بر درآمد مصر از طریق گردشگری کمک می‌کند. او اما با این وجود با کاهش قیمت خدمات به توریست‌ها، مخالف است و گفته است: «قیمت‌های پایین به معنای خدمات ضعیف است و به گردشگری مصر آسیب می‌رساند؛ چراکه ما خواستار رقابت برای گردشگری باستان‌شناسی و فرهنگی هستیم. ظرفیت‌های مصر در کمتر کشوری پیدا می‌شود و البته در گردشگری ساحلی با بسیاری از کشورهای جهان در رقابت هستیم.» گردشگری مصر اما باز هم تقریبا از سال 2012 دچار فراز و فرودهایی نیز شده است و بهار عربی، تاثیر منفی بر بازار و اقتصاد وابسته به گردشگری این کشور داشته است، تا جایی که در گزارش‌های آن سال از مصر، برخی خبرنگاران محلی این کشور نوشته‌اند: «تعداد توریست‌های خارجی در محوطه اهرام ثلاثه مصر به انگشت‌های دست هم نمی‌رسند و تعداد گردشگران به شکل واضحی، کاهش 70 الی 80 درصدی داشته است. اکثر خانواده‌هایی که به طور مستقیم از طریق گردشگری درآمد کسب می‌کردند نیز ماه‌های طولانی بیکار هستند و اصطبل‌های شتر و اسب کاملا تعطیل شده است.» تاثیرات منفی ناآرامی‌های سیاسی و اجتماعی بر جذب توریست به حدی می‌رسد که براساس گزارش رویترز در سال 2018 درآمد مصر تنها به 4 میلیارد و 781 میلیون دلار می‌رسد و این درحالی است که تا پیش از سال 2011  تقریبا به رقمی نزدیک به 12 میلیارد دلار رسیده بود. با وجود تمام این آمار و ارقامی که نشان می‌دهد مصر حتی در شیب کاهشی جذب توریست است اما باز هم از ایران در تعداد جذب توریست و درآمد ماحصل از گردشگری موفق‌تر عمل کرده است. اما کارشناسان جهانی حوزه گردشگری، با تاکید بر اهمیت فوق‌العاده بخش گردشگری باستان‌شناسی مصر و بهره‌مندی مصر از جاذبه‌های گردشگری بیش از رقبای خود در منطقه، مانند آب و هوای معتدل، سواحل مناسب و بناهای تاریخی در طول دوره‌های مختلف تاریخی؛ معتقدند که مصر به‌درستی و به شکل مناسب از ظرفیت خود برای جذب توریست استفاده نمی‌کند. به گفته کارشناسان جهانی گردشگری، این کشور نه در خط مقدم کشورهای جذاب برای گردشگران قرار دارد و نه در فهرست جذاب‌ترین کشورها برای گردشگران است. به گفته احمد عیسی، وزیر گردشگری و آثار باستانی، دولت مصر در تلاش است تا به برنامه ملی خود برای دو برابر کردن تعداد گردشگران با کار بر روی چندین محور به عدد مدنظر خود در جذب توریست، دست یابد. از هدف‌های وزارت گردشگری مصر می‌توان به این موارد اشاره کرد:
- افزایش اتاق‌های هتل و تعداد رستوران‌ها در مصر
- جذب سرمایه‌گذاران داخلی و خارجی با بهبود فضای سرمایه‌گذاری

- افزایش تعداد صندلی‌های در دسترس مصر در خطوط هوایی
- بهبود تجربه گردشگری برای گردشگران در مصر 

ظرفیت و زیرساخت‌های مصر 
8 هزار موسسه گردشگری دارای مجوز در مصر وجود دارد. همچنین 1200 هتل و 2200 شرکت گردشگری، 1400 رستوران، 2200 بازار (فروشگاه هدایا و عتیقه‌جات)، 480 مرکز غواصی و فعالیت‌های دریایی، به علاوه 2000 سایت باستانی در مصر وجود دارد. به طور مجموع نیز 133 موزه در این کشور وجود دارد که از این تعداد بیش از 40 موزه برای بازدید باز هستند.
آنچه که مدنظر دولت مصر است، افزایش تعداد اتاق‌های هتل به 500 هزار اتاق نسبت به 200 هزار اتاق فعلی و تعداد رستوران های توریستی به 6000 مورد است. این امر موجب جهش سالانه 25 درصد به 30درصد در تعداد گردشگران می‌شود.
علی حسن، مدیرکل کنترل و بازرسی رستوران‌ها و موسسات گردشگری وزارت گردشگری و آثار باستانی نیز به نوبه خود بر لزوم تامین حداقل 6000 رستوران و مرکز گردشگری به جای 1400 رستوران ثابت و شناور، سفره خانه و... تاکید کرده است.
به شکل واضحی، ظرفیت و زیرساخت‌های کشورمان از ظرفیت‌های مصر بالاتر است. براساس آمار سامانه جانا وزارت میراث فرهنگی، در کشورمان 6267 خانه‌ مسافر، 3586 اقامتگاه بوم‌گردی، 2214 واحد پذیرایی بین‌راهی، 1468 هتل، 1453 میهمان‌پذیر، 1136 سفره‌خانه سنتی، 870 مجتمع گردشگری، 827 هتل‌آپارتمان، 308 اقامتگاه سنتی و 159 مجتمع تفریحی داریم. اما در عمل می‌بینیم که درآمد مصر با وجود تمام نبود زیرساخت‌ها، تنش‌های سیاسی و اجتماعی باز هم از درآمد ایران در 3 سال اخیر از طریق گردشگری بیشتر است.

1400                رستوران 

1200                هتل

2000              اتاق

2200             شرکت گردشگری

480               مرکز غواصی

از دیگر کشورهای همسایه چه خبر؟
تجربه قطر در جام جهانی نشان داد که با حفظ هویت اصیل و بومی خود؛ می‌توان زبان‌‌ها و ملیت‌های مختلف را دور هم جمع کرد. از قضا بسیاری از همسایگان مسلمان قطر و همزبانان این کشور، بازخورد مثبتی نسبت به اصرار قطر برای معرفی هویت عربی-اسلامی در حاشیه جام جهانی اخیر و حتی در افتتاحیه آن داشتند.
از این حرف‌ها که بگذریم، کارشناسان حوزه گردشگری معتقدند که قطر سال‌هاست در تلاش است که خود را به عنوان یکی از مقاصد گردشگری در خاورمیانه با ایجاد امکانات متفاوت و زیرساخت‌های متمایز، معرفی کند. همچنین قطر در تلاش است تا از طریق جذب گردشگر به هدف خود یعنی عدم تکیه کامل بر روی انرژی موجود در کشورش به عنوان منبع درآمد اصلی این کشور برسد. جمعی از بازرگانان و فعالان بخش گردشگری، موفقیت استثنایی در برگزاری جام‌جهانی را بزرگ‌ترین عامل برای قرار گرفتن کشور قطر در نقشه گردشگری جهان، علاوه بر امکاناتی که دوحه دارد، دانسته‌اند.
البته که قطر قرار است حاصل 12 سال زحمت برای میزبانی جام جهانی را ببیند. سازمان گردشگری قطر چند روز گذشته در بیانیه‌ای اعلام کرد که تعداد بازدیدکنندگان از قطر در ماه‌های ژانویه و فوریه سال جاری با افزایش 347 درصدی به صورت سالانه به 730 هزار نفر در مقایسه با ماه‌های گذشته و دوره مشابه سال گذشته، افزایش یافته است و همین امر، موید حفظ شتاب گردشگری دوحه پس از میزبانی جام جهانی است. «قطر سال جدید را با ثبت 340 هزار بازدیدکننده در ژانویه گذشته آغاز کرد. این عدد رشد سالانه 295 درصدی و 389 هزار بازدیدکننده در فوریه 2023 داشت که نسبت به مدت مشابه سال گذشته 406 درصد افزایش رکورد داشته است. قطر فوریه گذشته شاهد بیشترین تعداد بازدیدکنندگان بین‌المللی در ده سال گذشته بود. البته این تعداد به استثنای ماهی است که در آن مسابقات جام جهانی برگزار شد.

آمار گردشگری در ترکیه چه می‌گوید؟
به نقل از خبرگزاری آناتول، براساس آخرین داده‌های منتشر‌شده توسط اداره آمار ترکیه درآمد ترکیه از بخش گردشگری در سال گذشته حدود 46.28 میلیارد دلار بوده است. این رقم معادل درآمد نفتی ایران در برخی سال‌ها و البته حدود 6 میلیارد دلار کمتر از کل صادرات غیرنفتی ایران در سال 1401 است. داده‌های رسمی حاکی از آن است که درآمدهای بخش گردشگری طی سال گذشته، همراه با کاهش آثار همه‌گیری کرونا و پیامدهای جنگ اوکراین و روسیه 53.4 درصد نسبت به درآمدهای سال 2021  ترکیه از گردشگری افزایش یافته است. داده‌های سازمان آمار ترکیه نشان می‌دهد که در سه‌ماهه آخر سال گذشته درآمدهای گردشگری با جهش 22.2 درصدی به 11.37 میلیارد دلار رسیده است. البته در این بین ناگفته نماند که بخش گردشگری در ترکیه قبل از همه‌گیری کووید19 رکورد 34.5 میلیارد دلار در سال 2019  به ثبت رسیده است. همچنین نورالدین نباتایی، وزیر خزانه‌داری و دارایی ترکیه گفته است که هدف آنها پذیرش 60 میلیون گردشگر خارجی در سال 2023 است. او همچنین در توئیتی اعلام کرد که یکی از اهداف ترکیه افزایش درآمد گردشگری به 56 میلیارد دلار در سال جاری است. بر اساس آخرین اخبار منتشر‌شده توسط وزارت گردشگری و فرهنگ ترکیه در وب سایت این وزارت، کشور ترکیه در سال 2022 پذیرای 51.4 میلیون بازدیدکننده بوده است که نسبت به سال قبل 71.07 درصد افزایش داشته است. با تمام این اوصاف اما همچنان بسیاری از فعالان حوزه گردشگری معتقدند صنعت گردشگری ایران می‌تواند چندین برابر بیشتر از گردشگری ترکیه برای کشور درآمد داشته باشد. جاذبه‌های باستانی ایران در شهرهای مختلف‌ مانند شیراز، اصفهان، یزد، کرمان و کاشان و جاذبه‌های طبیعی در جنوب و شمال کشورمان می‌توانند تعداد بالایی از گردشگران خارجی را جذب کنند اما مانع اصلی در این رابطه، در تمام این سال‌ها عدم توجه به پیشرفت زیرساخت‌ها و اولویت قرار ندادن گردشگری و جذب توریست خارجی برای ورود ارز به کشور و تامین بودجه سالانه است.