اکو ایران/متن پیش رو در اکو ایران منتشر شده و بازنشرش در آخرین خبر به معنای تاییدش نیست

جنگ روسیه علیه اوکراین مسکو را به چرخش بیشتر به سمت آسیا سوق داده است و ایران در این چرخش، نقشی کلیدی ایفا می‌کند.
 
در تاریخ ۱۷ ژانویه، مقامات ارشد دولت ایران و روسیه در مسکو یک توافقنامه راهبردی جامع جدید امضا کردند که جایگزین پیمانی شد که در سال ۲۰۰۱ امضا و تاکنون چندین بار تمدید شده بود. این در حالی است که تهاجم تمام‌عیار روسیه به اوکراین و وخامت روابط روسیه و غرب، روابط مسکو و تهران را دگرگون کرده است.

به نوشته وبسایت تحلیلی اوراسیا ریویو، به طور تاریخی، روسیه در به اشتراک‌گذاری فناوری‌های حساس با ایران محتاط بود تا از واکنش منفی غرب جلوگیری کند. بااین‌حال، جنگ روسیه علیه اوکراین مسکو را به چرخش بیشتر به سمت آسیا سوق داده و ایران در این چرخش، نقشی کلیدی ایفا می‌کند.

در این شرایط، به نظر می‌رسد حتی اگر این جنگ پایان یابد، همگرایی روسیه و ایران احتمالاً ادامه خواهد داشت. از آنجا که هر دو کشور تحت تحریم‌های غرب قرار دارند، مسکو به‌طور فزاینده‌ای تهران را به‌عنوان یک شریک حیاتی می‌بیند، به‌ویژه برای دسترسی به اقیانوس هند و شرق آفریقا. از سوی دیگر، ایران که انتظار فشار حداکثری از سوی واشنگتن را دارد، مشتاق گسترش همکاری‌های نظامی و سیاسی با روسیه است.

توافقنامه‌ای برای تمام حوزه‌ها
جزئیات رسمی توافق جدید شامل تمامی حوزه‌های همکاری، از فرهنگ و سیاست گرفته تا توسعه زیرساخت‌ها و حتی بهداشت است. روسیه و ایران تأکید دارند که به ترویج جهانی عادلانه و چندقطبی ادامه خواهند داد. این مسئله به معنای همکاری و گسترش پلتفرم‌هایی همچون بریکس+ و سازمان همکاری شانگهای است.

یکی دیگر از حوزه‌های همکاری، توسعه یک سیستم پرداخت جدید برای کاهش وابستگی به دلار آمریکا است. همچنین برنامه‌هایی برای گسترش کریدور حمل‌ونقل بین‌المللی شمال-جنوب (INSTC) وجود دارد که از بنادر روسیه تا سواحل جنوبی ایران امتداد می‌یابد و هدف آن، اتصال روسیه به خاورمیانه، هند و حتی سواحل شرقی آفریقا است.

همان‌طور که انتظار می‌رود، جایگاه روابط نظامی و راهبردی در این توافقنامه برجسته است و شامل تقویت همکاری‌های دوجانبه می‌شود. این همکاری احتمالاً شامل ادامه همکاری‌های نظامی و تسلیحاتی خواهد بود.

این سند به قفقاز جنوبی و دریای خزر نیز اشاره دارد و تأکید می‌کند که روسیه و ایران برای «تقویت صلح و امنیت» در این مناطق تلاش خواهند کرد. در هر دو منطقه، مسکو و تهران رویکرد مشترکی را بر اساس مفهوم «منطقه‌گرایی» اتخاذ کرده‌اند که هدف آن محدود کردن حضور بازیگران غیرمنطقه‌ای مانند ایالات متحده و اتحادیه اروپا است. ایران و روسیه همچنین از ابتکار ۳+۳ حمایت می‌کنند که شامل روسیه، ایران، ترکیه و سه کشور قفقاز جنوبی است (اگرچه گرجستان تاکنون به دلیل اشغال ۲۰ درصد از خاک خود توسط روسیه از مشارکت خودداری کرده است).

محدودیت یا انعطاف استراتژیک؟
فرای این نکات، این معاهده همچنین محدودیت‌های مشارکت روسیه و ایران را نشان می‌دهد. با وجود گسترش همکاری‌ها، مسکو و تهران هیچ بندی را برای تشکیل یک اتحاد رسمی در معاهده خود نگنجانده‌اند و هیچ تعهدی برای دفاع متقابل در صورت حمله یک کشور ثالث به یکی از طرفین وجود ندارد. در مقابل، به عنوان مثال، معاهده بین روسیه و کره شمالی که در سال ۲۰۲۴ امضا شد، شامل یک بند ویژه دفاع متقابل است که عملاً روابط مسکو و پیونگ‌یانگ را به سطح یک اتحاد ارتقا می‌دهد.

این تفاوت، نیاز تهران و مسکو به حفظ انعطاف‌پذیری در شراکت خود را برجسته می‌کند، به‌گونه‌ای که از ایجاد یک اتحاد رسمی اجتناب شود. علاوه بر نبود یک بند مشخص در زمینه دفاع متقابل، مجموعه‌ای از مسائل اختلاف‌برانگیز نیز همچنان باقی است که سطح همکاری بین مسکو و تهران را محدود می‌کند. در حالی که ایران همچنان در انتظار دریافت جنگنده‌های سوخو-۳۵ روسیه است، تنش‌ها به‌ویژه در مورد تأخیر در معاملات تسلیحاتی پابرجاست. این تأخیر احتمالاً به دلیل تلاش مسکو برای حفظ تعادل در روابط خود با قدرت‌های خاورمیانه‌ای همچون عربستان سعودی و امارات متحده عربی است.

علاوه بر این، اختلافاتی بر سر حمایت روسیه از جاه‌طلبی‌های جمهوری آذربایجان برای ایجاد آنچه «کریدور زنگزور» نامیده می‌شود، وجود دارد. این مسیر قرار است از جمهوری آذربایجان به نخجوان و سپس ترکیه عبور کند و از استان سیونیک در جنوب ارمنستان بگذرد. روسیه مشتاق است مسیرهای حمل‌ونقل دوران شوروی را احیا کند تا نفوذ خود را در منطقه افزایش دهد. در همین حال، محاسبات ایران ساده است؛ این کریدور باعث می‌شود ارمنستان مرز زمینی خود با جمهوری اسلامی را از دست بدهد. در چنین شرایطی، ایران با واقعیتی ناخوشایند مواجه خواهد شد که در آن نفوذ روسیه و به‌ویژه ترکیه در امتداد مرز شمالی آن افزایش می‌یابد. این اختلافات بارها به تنش‌های دیپلماتیک بین مسکو و تهران دامن زده و همچنان یک چالش است.

در عین حال، یک بُعد وسیع‌تر خاورمیانه‌ای در روابط روسیه و ایران در حال شکل‌گیری است. ایران بارها از حمایت روسیه از ادعای امارات متحده عربی نسبت به جزایر سه‌گانه خلیج فارس انتقاد کرده است. افزون بر این، بعید است که روسیه در یک درگیری مستقیم با اسرائیل از ایران حمایت کند و احتمالاً پشتیبانی نظامی خود را محدود خواهد کرد تا از به خطر افتادن منافع گسترده‌تر منطقه‌ای‌اش جلوگیری کند.

این توافقنامه به‌عنوان یک چارچوب جامع برای دو طرف جهت تقویت روابط و همکاری در جهت ایجاد آنچه اغلب «نظام جهانی عادلانه و چندقطبی» می‌نامند، عمل می‌کند. به نظر می‌رسد که تهران و مسکو، با وجود اشتراک در مخالفت با غرب، به تعادلی دست یافته‌اند که در آن ضمن گسترش همکاری‌ها، انعطاف‌پذیری راهبردی خود را نیز حفظ کنند.

به‌طور خلاصه، روابط آن‌ها همچنان ماهیتی مبتنی بر منافع دارد و هر دو طرف نسبت به جاه‌طلبی‌های بلندمدت یکدیگر، از قفقاز جنوبی تا خاورمیانه، محتاط هستند. توافق ژانویه در نهایت نشان‌دهنده درک متقابل مسکو و تهران از ضرورت اجتناب از تعهدات الزام‌آوری است که می‌تواند مانع از مانورهای سیاسی‌شان شود، درحالی‌که همزمان به دنبال ارائه موضعی یکپارچه در حمایت از چندقطبی‌گرایی هستند.