شورای امنیت سازمان ملل متحد ۲۹ تیر ۱۳۹۴ (۲۰ژوئیه ۲۰۱۵)، با اکثریت قاطع (۱۵ رای مثبت از ۱۵ عضو) توافق جامع هسته‌ای میان ایران و گروه ۱+۵ را در قالب قطعنامه ۲۲۳۱ تایید کرد. با تصویب این قطعنامه برای اولین بار در تاریخ سازمان ملل، کشوری با گرفتن قطعنامه‌های متعدد ذیل فصل ۷ منشور ملل متحد، توانست بدون حتی یک روز اجرای این قطعنامه‌ها همه قطعنامه‌های قبلی را لغو و از ذیل فصل ۷ منشور خارج شود. این مساله آنقدر حایز اهمیت و منحصر به فرد بود که در متن قطعنامه نیز به این موضوع اشاره شد؛ تحت این عنوان که «این یک تغییر بنیادین در رابطه ایران با شورای امنیت سازمان ملل است».

در سال ۲۰۰۶ شورای امنیت با صدور اولین قطعنامه (۱۹۹۶) ذیل فصل هفتم، برنامه هسته‌ای ایران را «تهدید علیه صلح و امنیت جهانی» اعلام کرد و بعد از آن با تصویب پنج قطعنامه ۱۷۳۷ (۲۰۰۶)، ۱۷۴۷ (۲۰۰۷)، (۲۰۰۸) ۱۸۰۳، ۱۸۳۵ (۲۰۰۸)، ۱۹۲۹ (۲۰۱۰) ذیل فصل هفتم تحریم‌ها و محدودیت های شدید هسته‌ای، اقتصادی و نظامی علیه کشورمان اعمال کرد. قطعنامه هفتمی هم به شماره ۲۲۲۴ که در ۹ ژوئن ۲۰۱۵ (۱۹خرداد ۱۳۹۴) برای تمدید موجودیت هیات کارشناسان (Panel of experts) به تصویب شورای امنیت رسید. در قطعنامه ۱۹۲۹، هیات کارشناسان برای یک سال تاسیس شد تا در مورد اجرای قطعنامه‌های لازم الاجرا توسط کلیه اعضای سازمان ملل اطمینان حاصل کند و در قطعنامه ۲۲۲۴ این هیات کارشناسی تمدید شد. این هیات در واقع سازوکاری شبیه کمیته نفت در برابر غذا برای عراق را در رابطه با ایران پیاده می‌کرد.

بر اساس برجام و تایید این توافق به واسطه قطعنامه ۲۲۳۱، این ۶ قطعنامه تحریمی فوق ملغی شد، اما برخی از محدودیت‌ها از جمله در مورد خرید و فروش تسلیحات متعارف و فروش مواد با کاربرد دوگانه نظامی باقی ماند. در عین حال بر اساس زمان‌بندی‌های تعیین شده در برجام و قطعنامه ۲۲۳۱، در صورت «اجرای مطلوب برجام و عدم وجود قصور در رفتار ایران»، این محدودیت‌ها هم طی زمان‌بندی مشخص لغو می‌شد که تاکنون در دو مرحله در سال‌های پنجم و هشتم محدودیت‌های مذکور لغو شدند.

اسنپ بک به نفع اروپا است؟

کشورهای اروپایی از مخالفان خروج یک جانبه آمریکا از برجام در ۲۰۱۸ بودند و با اقدامات متعدد و پرهزینه ترامپ برای تمدید تحریم‌های شورای امنیت به طور بی‌سابقه‌ای مخالفت کردند چرا که برجام و تلاش دیپلماتیک برای رسیدن به این توافق را یکی از مهم‌ترین دستاوردهای اتحادیه اروپا در نیم قرن اخیر می‌دانستند و خروج آمریکا از این توافق نه صرفا ضربه‌ای به ایران بلکه ضربه محکمی به وجهه بین‌المللی و منطقه‌ای اتحادیه اروپا بود.

به علاوه تهدید ایران به خروج از ان‌پی‌تی به عنوان واکنش احتمالی‌اش به استفاده از مکانیسم ماشه، موضوع مهمی است که کشورهای اروپایی و جامعه جهانی تمایل ندارند با آن رو به رو شوند. آنها به خوبی می‌دانند که ورود به این عرصه پرونده هسته‌ای ایران را پیچیده‌تر می‌کند و با یک گره کور مواجه می‌کند. 

«حسن روحانی» رئیس‌جمهور وقت ایران در اردیبهشت سال ۱۳۹۸ در نامه‌ای خطاب به سران ۱+۴ اعلام کرده بود که در صورت ارجاع پرونده هسته‌ای ایران به شورای‌ امنیت و بازگشت قطعنامه‌های تحریمی پیش از برجام، جمهوری اسلامی ایران به‌ عنوان یک گزینه جبرانی از NPT خارج خواهد شد. 

از طرفی با اسنپ بک، عملا قطعنامه ۲۲۳۱ منقضی و کان‌لم‌یکن می‌شود و باید به آخرین قطعنامه شورای امنیت یعنی ۱۹۲۹ بازگردند. قطعنامه ۱۹۲۹ در سال ۲۰۱۰ یعنی ۱۵ سال پیش تصویب شد و از آن زمان تاکنون تحولات بسیار زیادی علاوه بر حوزه تحریم‌های اقتصادی، سیاسی و دفاعی در روند توسعه و پیشرفت فعالیت‌های هسته‌ای و دفاعی ایران انجام گرفته است. به علاوه شرایط مذاکراتی که طرفین امروز در آن قرار دارند، بسیار متفاوت از آن چیزی است که این قطعنامه درخواست می‌کند. از این رو هر راه‌حلی که بخواهد جدای از برجام یا بر خلاف مبنا و اصول برجام در رابطه با موضوع ایران در نظر گرفته شود، به یک قطعنامه جدید نیاز دارد و در این صورت اروپایی‌ها مجبورند برای تصویب آن، علاوه بر آمریکا با چین و روسیه نیز به اجماع برسند که کار را بسیار سخت و دشوار می‌کند. این درحالی است که واکنش‌های ایران به این روند نیز می‌تواند سرنوشت بازی را تغییر دهد. 

معامله اروپا با آمریکا؟

در اکتبر ۲۰۲۰ و در سال پنجم اجرای برجام، تحریم ارسال تسلیحات به ایران و از این کشور به کشورهای دیگر لغو شد. هم‌چنین در اکتبر ۲۰۲۳ و در سال هشتم اجرای برجام، تحریم تسلیحاتی ایران لغو شد و محدودیت‌های ایجاد شده برای برنامه هسته‌ای کشور نیز برداشته شد. اکنون در سال دهم اجرای برجام در آستانه یکی دیگر از تاریخ‌های مهم اجرای برجام و قطعنامه ۲۲۳۱، در اکتبر ۲۰۲۵ هستیم که با فرارسیدن این تاریخ، تمامی قطعنامه‌های تحریمی علیه ایران مبتنی بر متن برجام به کل لغو می‌شود.از دیگر ثمرات انقضای قطعنامه ۲۲۳۱ این است که ساز و کار "اسنپ بک" نیز که از مهم‌ترین تهدیدات علیه ایران در این سال‌ها محسوب می‌شد، دیگر کارآیی نخواهد داشت و از بین می رود.

شایان ذکر است در برجام اعلام شده بود، اگر آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، قادر باشد زودتر از تاریخ‌های مذکور در سال پنجم، هشتم و دهم تایید کند که ایران هیچ گونه فعالیت اعلام نشده اتمی ندارد، اجرای این محدودیت‌ها پایان می‌یابد اما آژانس نه تنها به این نتیجه تاکنون نرسید، بالعکس با تکرار اقدامات سیاسی خود، پرونده اتهامات جدیدی را علیه ایران طی چند سال گذشته باز کرد.

با وجود اینکه قطعنامه‌های شورای امنیت علیه ایران بر اساس قطعنامه ۲۲۳۱ ملغی شده بود، اما راه بازگشت آنها در چارچوب ساز و کار اسنپ بک همچنان باز گذاشته شده بود. به عبارتی چنانچه اختلافی بین اعضای برجام شکل می‌گرفت، پس از بررسی اختلافات و طی شدن روند تعیین شده در این رابطه، در صورت تاکید بر نقض اجرای برجام از سوی ایران توسط کمیسیون مشترک، گزارش تخلفات ایران از سوی کشور درخواست کننده به شورای امنیت گزارش می‌شد که در این شرایط، امکان بازگشت خودکار قطعنامه‌ها در یک فرایند ۶۰ روزه به خواست عضو درخواست کننده فراهم می شد. در این فرایند اعضا امکان استفاده از حق وتو ندارند.

تا قبل از خروج آمریکا از برجام موضوع اسنپ بک یا احتمال استفاده از آن علیه ایران مطرح نبود، اما بعد از خروج آمریکا در ۲۰۱۸ از برجام، تلاش بسیاری انجام شد تا برخلاف قوانین بین‌المللی و قوانین برجام از این ساز و کار برای تمدید قطعنامه‌های شورای امنیت علیه ایران استفاده شود، اما تمام این تلاش‌ها با حمایت کشورهای عضو و جامعه بین‌المللی بی‌نتیجه ماند و هر بار دستگاه سیاست خارجی آمریکا با یک شکست در شورای امنیت مواجه می‌شد. 

موضع خصمانه اروپا با تکیه بر اتهام‌زنی

بعد از پایان دولت دونالد ترامپ و روی کار آمدن «جو بایدن» در ۲۰۲۰، مذاکرات ایران و سه کشور اروپایی با حضور نمایندگان چین و روسیه دنبال شد. طبق گزارش‌ها، در اسفند ۱۴۰۰ همه چیز آماده امضای توافق احیای برجام میان ایران و کشورهای ۱+۴ بود که روسیه حمله به اوکراین را آغاز کرد و از آن پس درگیری میان مسکو و کی‌یف و کشیده شدن پای آمریکا و اتحادیه اروپا و دیگر هم پیمانان غرب به این مناقشه موجب شد تا مذاکرات برجامی به تعویق افتد. تعویق مذاکرات از یک طرف و اتهام همکاری‌های نظامی و دفاعی ایران با روسیه به ویژه استفاده از پهپادهای ایرانی در جنگ اوکراین که به گفته مقامات ایرانی فروش آن‌ها به قبل از جنگ اوکراین مربوط بود، فضای بین‌المللی را بسیار ملتهب کرد و اتحادیه اروپا که تا آن زمان از ایران در مجامع بین‌المللی بر سر برجام به لحاظ سیاسی حمایت می‌کرد را در موضعی خصمانه قرار داد تا جایی که تحریم‌های جداگانه‌ای از سوی اروپا علیه ایران اعمال شد و فشار به ایران در مجامع بین‌المللی به ویژه در شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در دستور کار قرار گرفت.

کشورهای اروپایی تحت تاثیر فشار جنگ اوکراین و ادعای همراهی و همکاری ایران با روسیه، تهدید به استفاده از اسنپ بک را در دستور کار خود قرار دادند و در مواضع و اظهارات مقامات این کشورها این تهدید هر روز بیشتر و بیشتر شد تا جایی که در نشست غیرعلنی شورای امنیت که ۲۲ اسفند ۱۴۰۲ به درخواست آمریکا و چند کشور دیگر از جمله فرانسه و انگلیس برگزار شد، نمایندگان کشورهای اروپایی بیش از آمریکا نسبت به استفاده از اسنپ تمایل نشان دادند. 

آمریکا در این نشست که بعد از انتشار آخرین گزارش آژانس درباره ایران برگزار شد، خواستار خواستار متحد شدن اعضای شورای امنیت سازمان ملل برای محکوم کردن ایران شد. نماینده آمریکا و دیگر کشورها تلاش کردند تا برنامه هسته‌ای ایران را تهدید «صلح و امنیت بین‌الملل» معرفی کنند.

اروپا به‌دنبال امتیازگیری

روشن است دولت دونالد ترامپ به شیوه‌های مختلف تلاش خواهد کرد راهبرد شکست‌ خورده‌اش برای اجرای اسنپ بک و بازگردان پرونده هستة‌ای ایران به شورای امنیت در ۲۰۲۰ و از بین بردن کامل برجام و متعلقاتش را بازآفرینی کند و برای تحقق اهداف یک‌جانبه‌اش حتما از شورای امنیت و شورای حکام نهایت استفاده را خواهد برد. نکته قابل توجه و متفاوت در ۲۰۲۵ نسبت به ۲۰۲۰ این است که آمریکا چهار سال پیش همراهی کشورهای اروپایی به ویژه فرانسه، انگلیس و آلمان را به هیچ وجه نداشت، اما تحولات بین‌المللی و فشارهای آمریکا به اروپا و از سویی تحولات سه سال گذشته در رابطه با جنگ اوکراین و کینه‌ای که اروپا از ایران در این راستا به دل گرفته است، بعید است با ترامپ در این دوره همراهی نکند. به علاوه تقدیم اسنپ بک از سوی اروپایی‌ها به آمریکا می‌تواند یک امتیاز وسوسه‌انگیز برای آنها برای دریافت امتیاز ادامه حمایت آمریکا از اوکراین و حضور در ناتو باشد. 

به گزارش ایسنا،‌ اگر موضوع لغو قطعنامه های شورای امنیت و عدم استفاده غرب از اسنپ بک در اولویت مسوولان کشور است، انتظار می‌رود فضای دیپلماسی و تعامل با آژانس، کشورهای اروپایی، چین و روسیه و نیز کشورهای عربی منطقه را گسترش یابد تا کشور بتواند به سلامت از ۶ ماهه نخست سخت و پیچیده سال جاری عبور کند. در عین حال دستگاه دیپلماسی و سیاسی کشور باید خود را برای شرایطی که در آن اسنپ بک فعال شود نیز آماده کند. از این رو سال آینده یکی از متناقض‌ترین سال‌های سیاست‌خارجی و دیپلماسی برای ایران است، از یک سو با قوت باید برای حل دیپلماتیک و سیاسی مسائل هسته‌ای و سیاسی اقدام کند و از سویی باید با همان قوت و توان برای مواجهه با یکی از دشوارترین صحنه‌های سیاسی و امنیتی علیه کشور در عرصه بین‌الملل از جبهه‌های مختلف آماده باشد.