علی‌اکبر غلامی تابش، پژوهشگر و نویسنده کتاب «ابنیه سنتی قم» اظهار کرد: خانه رهبری، یک خانه‌ تاریخی با قدمتی قابل توجه در بافت قدیم قم، در سه‌راه بازار، داخل راسته‌ی بازار نو و کوچه‌ی سیداسماعیل واقع شده است. این کوچه میزبان بناهای ارزشمند دیگری همچون خانه‌ی فیض نیز هست.

وی ادامه داد: این خانه تاریخی دارای ساختاری منحصربه‌فرد است که شامل سه جبهه‌ مسقف و یک جبهه‌ تزئینی با طاق‌نماهایی رو به میانسراست. از شاخص‌ترین ویژگی‌های این بنا، وجود دو بادگیر شاخص با تزئینات زیباست که یکی به سرداب و آب‌انبار متصل شده است و دیگری، با ارتفاعی نزدیک به ۹ متر، در میان بلندترین بادگیرهای خانه‌های مسکونی سنتی قرار می‌گیرد.

این مدرس دانشگاه یادآور شد: بنا در سه جبهه‌ خود دو طبقه دارد، به‌طوری که طبقه‌ زیرین ماهیتی سردابی داشته و طبقه‌ فوقانی کاربری مسکونی دارد، تالارهای بزرگ و سه‌دری‌های متعددی در این خانه دیده می‌شود که با درهای جانبی به فضاهای مختلف متصل هستند.

وی اضافه کرد: این خانه با دو حیاط اندرونی و بیرونی ساخته شده است، حیاط کوچک در قسمت جنوب‌غربی بنا با ورودی مجزا، نقش بیرونی خانه را ایفا می‌کند. در این بخش، ایوان‌هایی با ستون‌های حجاری‌شده دیده می‌شود و در راستای ورودی، اتاقی دودری قرار دارد که به‌نظر می‌رسد محل کار صاحب‌خانه بوده است.

غلامی تابش با بیان اینکه حیاط اصلی نیز از طریق فضاهای بینابینی با اندرونی مرتبط است، تصریح کرد: ورودی دیگری در قسمت جنوبی بنا، مسیر دسترسی به اندرونی را فراهم می‌کند. پس از ورود، فضای هشتی با هندسه‌ مستطیل‌شکل دیده می‌شود که به حیاط اندرونی منتهی می‌شود، در این جبهه، اتاق‌های خدماتی و ایوانی ستون‌دار وجود دارد. پشت این ایوان، یک اتاق سه‌دری قرار گرفته که با حیاط بیرونی ارتباط دارد و از بخش‌های مهم بنا محسوب می‌شود. در این بخش، بادگیری بزرگ نیز تعبیه شده است که ارتباط مستقیمی با زیرزمین دارد.

وی افزود: در حال حاضر این خانه‌ تاریخی در وضعیت مطلوبی قرار ندارد. بخش‌هایی از آن متروکه شده و در معرض آسیب جدی قرار دارد. نکته‌ نگران‌کننده این است که بخش حیاط بنا به کارگاه شستشوی فرش تبدیل شده است، فعالیت‌های مداوم شستشو، رطوبت بالا و استفاده از مواد شوینده در این کارگاه باعث فرسایش تدریجی ساختار بنا و آسیب جدی به معماری و مصالح سنتی آن شده است. این خانه‌ ارزشمند بخشی از هویت تاریخی قم به‌شمار می‌رود و نیازمند توجه و مرمت فوری از سوی متولیان میراث فرهنگی است تا از تخریب بیشتر آن جلوگیری شود.

کاربری‌های ناصحیح، تهدیدی برای میراث معماری در قم

غلامی تابش بیان کرد: خانه‌های تاریخی قم که بخشی از هویت و اصالت فرهنگی این شهر محسوب می‌شوند، امروزه به دلیل تغییر کاربری‌های نادرست یا متروکه ماندن، در معرض تخریب و نابودی قرار گرفته‌اند. بسیاری از این بناهای ارزشمند که زمانی محل سکونت و فعالیت‌های فرهنگی و اجتماعی بودند، امروزه یا به کارگاه‌ها تبدیل شده‌اند یا بدون استفاده رو به ویرانی گذاشته‌اند.

وی عنوان کرد: نمونه‌ای از این تغییر کاربری‌های نگران‌کننده را می‌توان در خانه‌ رهبری مشاهده کرد که بخشی از آن به کارگاه شستشوی فرش تبدیل شده است. این فعالیت نه‌تنها با کاربری اصلی بنا سازگار نیست، بلکه به دلیل رطوبت بالا و استفاده از مواد شیمیایی، موجب فرسایش دیوارها، کف‌سازی و تضعیف ساختار کلی بنا شده است. چنین تغییراتی در بسیاری از خانه‌های تاریخی قم دیده می‌شود، به‌طوری که برخی دیگر به انبار کالا، پارکینگ یا کارگاه‌های تولیدی تبدیل شده‌اند که هیچ تناسبی با کاربری فرهنگی و معماری سنتی آن‌ها ندارند.

خانه‌های خالی، طعمه‌ای برای فرسایش و تخریب

این پژوهشگر تاکید کرد: بسیاری از خانه‌های تاریخی که همچنان بکر و دست‌نخورده باقی مانده‌اند، به دلیل عدم رسیدگی و نبود نظارت، در معرض فرسایش و ویرانی تدریجی قرار دارند. ترک‌خوردگی دیوارها، نشست بنا، تخریب تزئینات گچی و آجری، و ریزش سقف‌ها تنها بخشی از آسیب‌هایی است که به دلیل متروکه ماندن این خانه‌ها ایجاد شده است.

لزوم اقدامات فوری برای حفظ هویت تاریخی قم

وی تصریح کرد: کارشناسان حوزه‌ میراث فرهنگی بر این باورند که اگر اقدامات فوری برای حفاظت و مرمت این خانه‌های ارزشمند صورت نگیرد، قم بخش بزرگی از هویت تاریخی خود را از دست خواهد داد. پیشنهاد می‌شود سیاست‌های حمایتی برای مالکان این بناها تدوین شود، کاربری‌های فرهنگی و گردشگری جایگزین فعالیت‌های مخرب شوند و نظارت‌های جدی‌تری بر تغییر کاربری‌های غیرمجاز صورت گیرد. در غیر این صورت، بخش مهمی از تاریخ و معماری اصیل قم به دست فراموشی سپرده خواهد شد.