اعتماد/ وقتی حرف از بهار به میان می‌آید، انسان به یاد سرسبزی، طراوت، امید و شروع دوباره می‌افتد. بهار، منبع الهام بسیاری از هنرمندان بوده و هست. آثار موسیقایی زیادی با حال و هوای بهار ساخته شده که البته همچون بسیاری موضوعات دیگر بهار، در کلام موسیقی نمود واضحی از خود به جا می‌گذارد، اما آمیختن کلام با موسیقی است که در اینجا به آن بیشتر تمرکز خواهم داشت و آثار موسیقایی را با موضوع بهار مرور خواهم کرد. گاهی ممکن است در اشعار آثار موسیقایی، بهار در واقع نمادی از معشوق یا روزگار باشد هر چه است، هنرمندان با شروع فصل نو و همزمانی با شکوفه‌های سر برآورده از درختان، اغلب آهنگ‌های با طراوت خلق می‌کنند. واکنش هنرمندان به این نو شدن نه تنها در ایران که در جهان هم دیده می‌شود. برای مثال می‌توان به قطعه «سونات ویولن بهار» از بتهون اشاره کرد.

موسیقی ایران نیز از سایر موسیقی‌های جهان مستثنی نبوده و هنرمندان ایرانی آهنگ‌های بی‌شماری را به مناسبت فصل بهار و ماه‌های فروردین و اردیبهشت ساخته‌اند. از اواخر دوره قاجار، زمانی که صفحات گرامافون به ایران آمد، هنرمندان توانستند آثار خود را ضبط کنند. به عنوان نمونه چند اثر از آن دوره تا سال ۱۳۱۹ (افتتاح رادیو) قابل اشاره است که از آنها نام می‌برم:

بهاریه‌هایی از قمر تا ملوک

اثر «گردش فروردین» به یاد درویش خان و فصل بهار ساخته شده و در صفحات گرامافون ضبط شده است. در این اثر، بانو قمرالملوک وزیری خواننده بوده و شعر و آهنگ آن از زنده‌یاد «محمدعلی امیر جاهد» مبارز و آزادی‌خواه مشروطه و همچنین آهنگساز و شاعر تواناست.

قطعه «ز فروردین» که در سال‌های ۱۳۰۶ یا ۱۳۰۷ ضبط شده و «جمال صفوی» آن را خوانده است، طراوت، شیوایی و حس خاصی دارد. آهنگساز آن، زنده‌یاد «یحیی زرپنجه» و ترانه‌سرای آن «ملک الشعرای بهار» بوده‌ است.

همچنین قطعه «بهار نو رسید» ساخته رضا محجوبی در همان سال‌ها با صدای ملوک ضرابی ضبط شده است؛ اگر چه محتوای آهنگ به خودی خود اندوهناک است، اما برای فصل بهار سروده و ساخته شده است.

مواجهه بدیع‌زاده با فصل بهار

پس از ضبط‌های اولیه، زنده‌یاد جواد بدیع‌زاده آهنگی به نام «فروردین» خوانده و همچنین آهنگ‌هایی با عناوین «باغ»، «بهار» و «سال‌های پس از آن» - از جمله ترانه «گل پونه، نعنا پونه» - اجرا کرده است. بدیع‌زاده در میان خوانندگان، بیش از همه به اجرای آثار درباره فروردین و آغاز فصل بهار مشهور است.

ضبط‌های پس از افتتاح رادیو

پس از افتتاح رادیو در تهران، (اردیبهشت ماه ۱۳۱۹) هنرمندان به این رسانه آمدند و آثار خود را به ‌صورت زنده اجرا کردند. در آغاز سال نو و نوروز، آثار بسیار زیادی به ‌صورت آواز، تصنیف و ترانه اجرا شد. به عنوان نمونه، قطعات بی‌کلامی برای این نوع موسیقی وجود دارد که می‌توان به نمونه‌ای چهار مضرابی از «استاد ابوالحسن صبا» به نام «بهار مست» اشاره کرد.

در سال‌های بعدی نیز روی صفحات، آهنگ‌های دیگری ضبط شد؛ این آثار شامل تعدادی از موسیقی‌های محلی است که در آن دو نمونه بسیار قابل توجه وجود دارد:

ترانه محلی گیلکی «گل پامچال»: این اثر با تنظیم زیبای زنده‌یاد عباس شاپوری و خوانندگی بانو روح‌بخش در قطعه «موسم گل شد و وقت گل چیدن» اجرا شده است. نمونه دیگر یک ملودی کردی است که زنده‌یاد اسماعیل نواب صفا روی آن شعر فارسی سروده و تنظیم استادانه شادروان مجید وفادار صورت گرفته است؛ این ضبط در دهه ۲۰ روی صفحات انجام شده است.

اواخر زمستان سال ۱۳۲۷، زمانی که استاد مهدی خالدی دارای فرزندی شد و نام او را «نشاط» گذاشت، از نواب صفا درخواست شد تا روی آهنگ جدیدی، یک شعر بسراید. نام اصلی این قطعه «نشاط آمد نوبهار» بود. این اثر با ریتمی متفاوت در آواز «بیات اصفهان» از متعلقات دستگاه همایون ساخته شده بود. در اوایل دهه پنجاه، قطعه «آمد نوبهار» یا «نشاط» با تنظیم استاد فرهاد فخرالدینی و ارکستر رادیو و تلویزیون با صدای گرم استاد نادر گلچین ضبط و اجرا شد؛ این اثر سال‌ها از رادیو پخش می‌شد. ریتم آن حالت مارش‌گونه داشته و اسماعیل نواب صفا روی آن شعری بسیار جذاب و دل‌انگیز سروده که مطلع آن به شرح زیر است:

«آمد نوبهار طی شد هجر یار

مطرب نی بزن ساقی می ‌بیار»

این اثر نخستین ‌بار در رادیو اجرا شد؛ اما بعدها با صدای زنده‌یاد علی زاهدی، نوازنده تمبک و خواننده روی صفحه ضبط شد. مدتی پس از آن، بانو دلکش نیز این اثر را در رادیو خواند و به ‌صورت مجزا ضبط و منتشر شد. این آهنگ بیش از 30 سال ورد زبان هنرمندان و مردم کوچه و بازار بود؛ به ‌طوری‌ که هر ساله از رادیو پخش و مورد استقبال عموم قرار می‌گرفت.

نغمات بهاری در جای‌جای ایران

همان‌طور که گفته شد، موسیقی گیلان دارای نغمات بهاری شاد، دل‌انگیز و طرب‌آور بسیاری است. خوانندگانی چون استاد احمد عاشورپور، استاد ناصر مسعودی و سایر افراد، آهنگ‌های متعددی را به ‌مناسبت آغاز فصل بهار اجرا کرده‌اند که در میان مردم مورد توجه گسترده‌ای قرار گرفته است. همچنین موسیقی کردی نیز نغمات بهاری فراوانی را در خود جای داده است. اگر چه سراسر موسیقی محلی ما سرشار از امید و طرب است، اما در دو خطه کردستان و گیلان ترانه‌های بهاری به‌ وضوح بیشتری قابل تشخیص هستند.

در سال‌های اخیر نیز آهنگ‌های بسیار زیبایی در مورد فصل بهار خوانده شده است؛ به عنوان مثال، چند خواننده موسیقی بختیاری درباره این فصل دل‌انگیز ترانه‌هایی خوانده‌اند. از جمله آثاری که در چند سال اخیر مورد توجه مردم قرار گرفت، آهنگ «آمد بهار جان‌ها ‌ای شاخ‌تر برقص‌آ» با صدای محسن چاوشی است. اگر چه این آهنگ اقتباسی از قطعه‌ای غیرایرانی است، اما با شعری بسیار نغز و دل‌انگیز از مولانا، طرب‌آور و پرامید شناخته می‌شود. لازم به ذکر است که اینها تنها نمونه‌هایی از موسیقی بهاری هستند و آثار بسیار زیادی در مورد بهار، به‌ویژه درباره ماه فروردین موجود است.

ناگفته نماند که یکی از هنرمندانی که برای مناسبت‌های مختلف سال آثار فراوانی ساخته و حتی برای آنها در تئاتر موسیقی نوشته و به‌ صورت موزیکال هم اجرا می‌کرد، استاد اسماعیل مهرتاش بوده است. وی در جامعه باربد، هنرمندان زیادی را به عرصه هنر موسیقی و بازیگری معرفی کرده و آثار متعددی را به همین مناسبت‌ها که بیشتر در تئاترهای موزیکال اجرا و با صدای خوانندگان مختلف ضبط و به ارائه گذاشته شده است.

ویژگی آثار موسیقی با موضوع بهار

به‌ طور کلی آثار موسیقایی بهاری در دستگاه «ماهور» و «بیات اصفهان» ساخته و اجرا می‌شوند؛ اما به‌طور خاص نمی‌توان گفت که این آثار تنها به همین دو دستگاه محدود هستند و فقط در این دو دستگاه ارائه شده‌اند. برای مثال آهنگ‌هایی که از خطه گیلان به گوش مردم می‌رسد، در گام‌های شور، دشتی یا بیات ترک اجرا شده و شاید در دستگاه‌های چهارگاه، همایون و... هم به‌ کار رفته‌اند.

همان‌طور که از اسم و حس و حال فصل بهار بر می‌آید، بیش از هر چیزی این فصل یادآور زنده شدن امید در دل مردم است و ویژگی‌های چنین حسی را القا می‌کند؛ بنابراین موسیقی آن نیز اغلب سرشار از امید، آرامش و شادی است. حتی خوانندگانی که اشعار را به ‌صورت آواز خوانده و با ریتم آزاد اجرا کرده‌اند، بدون تصنیف‌سازی، با شادمانی و تحریرهای پرقدرت و شادآمیز آنها را اجرا کرده‌اند. به عنوان نمونه به یکی، دو بیت از ابیاتی که بسیار خوانده شده‌اند مانند اشعار سعدی اشاره می‌شود: «برخیز که باد صبح نوروز/ در باغچه می‌کند گل‌افشان - خاموشی بلبلان مشتاق/ در موسم گل ندارد امکان» یا «آب زنید راه را هین‌ که نگار می‌رسد/ مژده دهید باغ را بوی بهار می‌رسد...»

در پایان، لازم است که یادآوری کنم، آثار موسیقی بهاری همواره از دل موسیقی محلی برآمده است؛ چرا که با شروع تحویل سال، با ساز سرنا و دهل در دستگاه چهارگاه، نوید بهار را به مردم می‌دهد همان نوایی که در هنگام تحویل سال، مردم نغمه دل‌انگیز آن را می‌شنوند. امید است که هر روزِ مردم ایران، بهاری باشد و در حوزه موسیقی هم شاهد آثار بسیار خوبی با زمینه موسیقی ملی و موسیقی اصیل ایرانی باشیم؛ چرا که موسیقی ملی ما بیانگر فرهنگ، اندیشه و اصالت ما ایرانیان است.