فرهیختگان/متن پیش رو در «فرهیختگان» منتشر شده و انتشارش در «آخرین خبر» به معنای تایید آن نیست.

زهرا طیبی| طی چند روز گذشته اخبار متعددی از رسانه‌های داخلی و خارجی مبنی‌بر حصول یک توافق موقت بین ایران و آمریکا منتشر شد. توافقی که مطابق آن ایران درقبال کاهش سطح غنی‌سازی خود مشمول برخی معافیت‌های تحریم در زمینه فروش نفت و تبادلات بانکی می‌شود. این درحالی است که اغلب مقامات رسمی این توافق را رد کرده و جزئیاتی از آن مطرح نکردند. با توجه به پیش‌فرض منفی که دولت ایران از آمریکا در برجام و سایر توافقات گذشته دارد، توافق جدیدی که در حوزه غنی‌سازی اورانیوم و نفت مطرح‌شده دارای اهمیت است و توجه بسیاری از کارشناسان سیاسی- اقتصادی را به خود جلب کرده است. برای بررسی اینکه آیا توافق موقتی که زمزمه آن در اخبار پیچیده، می‌تواند منافع ایران را تامین کند یا نه؟ با مجید شاکری، کارشناس مسائل اقتصاد سیاسی به گفت‌وگو پرداخته‌ایم. با توجه به سابقه بدعهدی آمریکا در برجام برخی این ایده را پیشنهاد می‌دهند که ایران از طریق جایگزین‌هایی همچون توافق موقت (interim) یا توافق محدود (Limited) سراغ تامین منافع اقتصادی خود برود. در گفت‌وگویی که با مجید شاکری داشته‌ایم، او ضمن بررسی مسیرهای پیش‌روی ایران برای رسیدن به یک توافق با آمریکا، توافق محدود را به‌عنوان بهترین گزینه مطرح می‌کند. در این گفت‌وگو همچنین چرایی مطرح شدن گزینه های جایگزین برجام مورد بررسی قرار گرفته است.

  امکان انتفاع اقتصادی از برجام وجود ندارد
شاکری در ابتدا به برجام و اتفاقات پس از آن می‌پردازد و در مورد چرایی ناتوانی این توافق در تامین منافع ایران می‌گوید: «دولت روحانی و دولت رئیسی از اسفند 1399 تا نیمه‌دوم سال 1401 بر سر برجام مذاکره نمی‌کردند، بلکه درباره معنای بازگشت آمریکا به برجام گفت‌وگوها ادامه پیدا کرده بود، ما نمی‌توانیم ماحصل مذاکره این مدت را با مذاکرات منتهی به برجام مقایسه کنیم؛ چراکه این دو، دو مذاکره متفاوت از یکدیگرند. مذاکراتی که در این بازه زمانی برای بازگشت آمریکا به برجام صورت گرفت نمی‌توانست راه به جایی ببرد؛ چراکه بازگشت به برجام، به چند دلیل نمی‌توانست برای ایران انتفاعی به‌اندازه انتهای برجام یعنی 8 می ‌2018 ایجاد کند. اولین دلیل این است که یک‌سری برچسب‌های تحریمی جدید ذیل کاتسا به نفت و بانک مرکزی ایران در سال 98 توسط ترامپ اضافه شد بود که با بازگشت آمریکا تگ تروریستی (SDGT) از نفت و بانک مرکزی رفع نمی‌شد. دلیل دوم اینکه بسیاری از ایرانیان پس از بازگشت آمریکا به برجام در لیست تحریمی (SDN) باقی ماندند -که در خوشبینانه‌ترین حالت، حدود 540 تا 900 نفر بودند- این موضوع تمام افراد نام برده شده در لیست تحریمی را در رابطه با تراکنش‌های بانکی محدود می‌کرد. اشکال دلیل سوم هم این بود که با توجه به اقدام آمریکا در برجام، تمام جهان متوجه شدند، آمریکا با چه سرعت و با چه هزینه اندکی می‌تواند از برجام خارج شود، این موضوع به‌خودی‌خود امکان برقراری ارتباط گسترده یا نتیجه‌بخش در حوزه انتفاع اقتصادی را ناممکن خواهد کرد.» 

  ریشه فکری ایده احیای برجام چیست؟

با توجه به ایرادهایی که مجید شاکری درمورد برجام مطرح و انتفاع اقتصادی از آن را ناممکن توصیف می‌کند، این سوال ایجاد می‌شود که چه دیدگاهی بر سیاست خارجی ما حاکم بوده که حدود دوسال مذاکرات برای بازگشت آمریکا به برجام ادامه پیدا کرده است؟ او در پاسخ می‌گوید: «مدیریت مذاکره به‌دست حقوقی‌ها و تحت‌نظر آنها بوده، آنها بیشتر از آنکه به‌دنبال محتوای برجام و انتفاع اقتصادی باشند، درپی بازیابی شکل ساختاری برجام بودند. با این تحلیل دیگر انتفاع اقتصادی مدنظر نبوده و حفظ شکل ظاهری برجام مهم‌تر تلقی می‌شد. برای همین بازگشت آمریکا به ساختار برجام اولویت قرار گرفته بود.» 

  رفع تحریم‌ها از مسیر غیربرجامی
اگر از برجام و بازگشت یا عدم بازگشت آمریکا به آن بگذریم، این مساله مطرح می‌شود که چه راه‌حلی برای بهبود وضعیت اقتصادی ایران و رفع تحریم‌ها از راه توافق دیگری با آمریکا وجود دارد؟ شاکری در این رابطه معتقد است: «در نقطه مقابل طرح برجام، دیدگاه خردمندانه‌تری وجود دارد که شامل حفظ برجام با 1+4 در چهارچوب نظارتی سازمان ملل و رسیدن به یک توافق محدود یا توافق موقت با طرف آمریکایی با هدف کنترل تنش بوده و متمرکز بر انتفاع اقتصادی ایران است، یعنی به‌جای اینکه ایران تمرکز خود را بر برداشتن یا معافیت از تحریم‌هایی که ممکن بود منجر به انتفاع اقتصادی شود بگذارد، آن را بر انتفاع اقتصادی معطوف کند که مابه‌ازای سنجش‌پذیر در حوزه امنیتی و هسته‌ای دارد.»

  مسیرهای احتمالی توافق
آنچه شاکری درمورد معطوف شدن تمرکز تیم مذاکره کننده در مذاکرات هسته ای به انتفاع اقتصادی سنجش‌پذیر پیشنهاد می‌دهد، از دو طریق توافق موقت و توافق محدود قابل‌تحقق است. شاکری تفاوت میان این دو ایده را این‌گونه تشریح می‌کند: «ما بین توافق موقت و محدود تفاوت‌هایی وجود دارد. توافق موقت توافقی زمانمند است که تنها دریک بازه زمانی خاص اعتبار دارد اما توافق محدود توافقی است که در آن می‌گوییم، تا وقتی که من این تعهد را انجام می‌دهم، شما تعهد مقابلش را انجام بده. با آنکه هر دو اینها شکل‌هایی از «کمتر مقابل کمتر» است اما با هم متفاوت هستند. ضمانت این چهارچوب «فریز برای فریز» یا «توقف در مقابل توقف» می‌تواند ذیل هر دو این طرح‌ها قرار بگیرد اما از نظر من توافق محدود برای ایران درحال‌حاضر بهترین گزینه است. آمریکا در دو سال گذشته مکررا درباره توافق محدود با ایران وارد گفت‌وگو شده، اما ایران به دو دلیل نمی‌توانست آن را قبول کند، اولین دلیل مربوط به فضای داخلی ایران بود، اما دلیل دوم این بود که ایران در این دوسال تمرکز خود را بر بازگشت آمریکا به برجام گذاشته بود و به‌دنبال راه‌حل جایگزین نبود.»

  پیشنهادهایی برای موفقیت بیشتر در توافق محدود
مجید شاکری با فرض اینکه در‌حال‌حاضر بهترین گزینه برای ایران توافق محدود است، پیشنهادهایی را برای موفقیت بهتر ارائه داده است که می‌توان آن را چنین تفکیک کرد؛ 
1- طرف مذاکره ایرانی اصلا سراغ توافق موقت نرود و اگر مذاکره‌ای هم در این باره در جریان است، آن را به‌سمت توافق محدود هدایت کند. 
2- علاوه‌بر حوزه نفت، در حوزه بانک هم سراغ اعداد سنجش‌پذیر بروند و به موضوع نحوه گزارش هم توجه شود. به این صورت که گزارش‌دهنده تعهدات آمریکایی، حتما یک نهاد ایرانی باشد، نه کمیسیون مشترک، یعنی اگر درباره مبادلات مالی صحبت می‌کنیم، نهاد گزارش‌دهنده در توافق بانک مرکزی باشد. اگر درباره فروش نفت صحبت می‌کنیم، نهاد گزارش‌دهنده باید وزارت نفت باشد. همان‌طور که آژانس بین‌المللی انرژی اتمی طرف آمریکایی‌هاست، گزارش‌دهنده وجه تعهدات آمریکایی‌ها هم باید یک نهاد ایرانی باشد. 
3- موضوعات مورد مذاکره را نباید به حوزه فروش نفت و انتقالات پولی محدود کنیم. علی‌رغم اینکه این توافق ممکن است به‌لحاظ زمانی کوتاه‌مدت باشد، حتما گزینه‌هایی برای سرمایه‌گذاری وجود دارد که در همین زمان اندک، ولو تا اتمام دوره ریاست‌جمهوری بایدن، امکان تحقق و بازگشت سرمایه در آنها وجود دارد و ما باید در مذاکرات در رابطه با این موضوع هم صحبت کنیم. 
4- فراموش نکنیم محدودیت زمانی این توافق بیشتر از اینکه به بر روی کار آمدن دولت دموکرات یا جمهوری‌خواه در انتخابات آمریکا مربوط باشد، به دغدغه‌های تورمی داخل آمریکا معطوف است. اگر این دغدغه‌ها رفع شود، با آمدن جمهوری‌خواهان نیز می‌توان این توافق را ادامه داد. اما اگر این دغدغه آمریکایی ها رفع شود حتی با حضور رییس جمهور دموکرات نقض توافق خواهند کرد.
5- مهم‌ترین توصیه‌ای که علی‌رغم اهمیتش در اغلب موارد جدی گرفته نمی‌شود، این است که طرف ایرانی باید بتواند خواسته‌های خود را به‌صورت سنجش‌پذیر و دو به دو مطرح کند تا بتواند اجرا یا عدم اجرای توافق به‌معنای کامل را براساس آن نشانه‌گذاری کند.