ایرنا/ دی ماه سال ۹۸ پرونده «هنر ساختن، نواختن، مقام‌ها و فرهنگ تنبور» که با تلاش‌های یحیی رعنایی، فرید الهامی و شهاب نیکمان تهیه شده بود، در شورای ملی به ثبت رسید تا یکی از کهن‌ترین میراث‌های ناملموس فرهنگ مردمان ایران با پیشینه حدود ۶ هزار سال در فهرست بلندبالای فرهنگ این سرزمین ثبت شود.

تنبور یکی از کهن‌ترین ساز زهی زخمه‌ای ایرانی است که قدمت آن حدود ۶ هزار سال تخمین زده می‌شود، کهن‌ترین نشانه‌های حضور تنبور در آثار به‌دست‌آمده از تپه‌های بنی‌یونس و کیون‌جیک در حوالی شهر موصل در عراق دیده‌شده‌است (ملاح، فرهنگ، ۱۹۶-۱۹۷). همچنین در خرابه‌های شوش نیز سه مجسمۀ کوچک گلین با قدمت حدود ۶ هزار سال یافت شده که دو تا از آنها، سازی شبیه به تنبور در دست دارند. (ایران در زمان ساسانیان اثر ارتور کریستن‌سن صفحه ۵۰۵).

به دلیل رواج تنبور در گسترۀ زمانی طولانی در ایران، نام این ساز در اشعار تعدادی از شاعران فارسی‌گو آمده است؛ که نمونه‌هایی از قدیمی‌ترین آن در ابیات زیر است:

ابا می یکی نغز تنبور بود / بیابان چنان خانۀ سور بود (فردوسی)

خنیاگرانت فاخته و عندلیب را / بشکست نای در کف و تنبور در کنار (منوچهری)

بانگ گردش‌های چرخ است اینکه خلق / می‌سرایندش به تنبور و به حلق (مولوی)

اگرچه آثار تنبور در شوش استان خوزستان پیدا شده اما این ساز هم اکنون در مناطق غربی و کردنشین ایران مانند استان‌های کرمانشاه، کردستان‌، آذربایجان غربی، ایلام و شمال لرستان به عنوان یک ساز آیینی رواج بسیاری دارد، تنبور مانند دف از جمله سازهایی است که در آیین‌های مذهبی حضور چشمگیری دارد و پیروان آیین اهل حق (یارسان) و برخی گرایش‌های صوفیانه از چنین سازهایی در انجام ذکرهای خود بهره می‌برند.

ثبت ملی «هنر ساختن، نواختن، مقام‌ها و فرهنگ تنبور» در سال ۹۸ ، زمینه مستندسازی در خصوص این ساز که بیشتر به صورت سینه‌به‌سینه نغمه‌ها و مقام‌های آن از پیشینیان به نسل‌های بعد منتقل شده، را فراهم آورده است، گزارشگر ایرنا در گپ و گفتی با استاد یحیی رعنایی یکی از نوازندگان پیشکسوت تنبور ایران و از موثرین در ثبت ملی فرهنگ تنبور ، مسیر استاد رعنایی در فراگیری و تلاش برای ثبت ملی بخشی از فرهنگ ناملموس را مورد واکاوی قرار داد که حاصل این گفت و گو در ادامه آمده است.

آلبوم موسیقی «مقامات کهن تنبور» با نوای تنبور یحیی رعنایی و صدای پویان رعنایی از جمله آثار استاد رعنایی است که در دی ماه سال ۹۸ در فرهنگسرای ارسباران‎ رونمایی شد.

استاد رعنایی آشنایی شما با ساز تنبور از کجا آغاز شد؟
رعنایی: در استان کرمانشاه ساز تنبور در همه مناطق به خصوص در گوران و صحنه حضور پررنگی دارد و سابقه تاریخی این ساز نسبت به سایر ابزارهای موسیقی بسیار بیشتر است، در شهر صحنه که موطن من است، در آیین‌های مذهبی در جمع خانه‌ها تنبور به عنوان یک جز جدایی ناپذیر حضور دارد و من در کودکی این فرصت را داشتم که به مقام‌های تنبور گوش بسپارم و این زمزمه روح‌نواز از کودکی در وجود من نهادینه شد.

آموزش نوازندگی تنبور برای شما از چه زمانی بود و با چه کسانی حرکت در این مسیر آغاز شد؟
رعنایی: سال ۱۳۵۲ زمانی که من حدود ۱۰ سال سن داشتم استاد سیدامرالله شاه ابراهیمی که از نوازندگان برجسته تنبور بود به واسطه اداره فرهنگ و هنر آن روزها که فرهنگ و ارشاد امروز می‌شود، کلاس‌هایی را برای هنرآموزان تنبور در صحنه برگزار می‌کرد و بعد از دیداری که با این استاد برجسته تنبورنوازی داشتم از ۱۰ سالگی آموزش تنبور را آغاز کردم، در همان زمان مرحوم سیدخلیل عالی نژاد هم از جمله شاگردان استاد شاه ابراهیمی بود اما زودتر از من فراگیری تنبور را آغاز کرده بود.

آن زمان با مرحوم عالی نژاد و دیگر شاگردان هر روز ساعت‌ها تمرین می‌کردیم تا برای اجرای برنامه‌ هنری آمادگی پیدا کنیم، کنسرت‌های موفقی هم برگزار کردیم و حضور در جشنواره موسیقی کرد در تالار رودکی در سال ۱۳۵۴ و جشنواره فرهنگ و مردم در چهلستون اصفهان در سال ۵۵ و چندین اجرای دیگر در همین سال باعث شد تا دیپلم افتخار هنری برای نوازندگی تنبور را کسب کنم.

چه چیزی باعث شد برای جمع آوری، تدوین و ثبت مقام‌های تنبور اقدام کنید؟
رعنایی: تنبور به دلیل اینکه یک ساز آیینی بوده، مقام‌های آن به صورت شفاهی یا به اصطلاح سینه‌به‌سینه آموزش داده شده است، لذا بخشی از این مقام‌ها با توجه به این که ثبت و ضبط نشده‌اند در طول تاریخی به فراموشی سپرده شده و از دست رفته است، همچنین اجرای درست مقام‌ها از جمله مقولاتی است که باز هم به دلیل عدم ثبت در طول زمان، دچار تغییراتی شده و با اصل مقام همخوانی ندارد، البته این موضوع به معنی این نیست که نمی‌توان با سازی مانند تنبور کارهای نو و نغمه‌های تازه آفرید، اما حفظ پیشینه همواره در زمینه‌های مختلف هنری از دغدغه‌های اصلی هنرمندان بوده است.

در گذشته نه تنها موسیقی محلی و مقامی که حتی موسیقی سنتی ایران هم به همین روش سینه‌به‌سینه یا استاد شاگردی آموزش داده می‌شد تا اینکه زمینه ثبت آنها در قالب نت‌نگاری فراهم شد، لذا این ثبت و ضبط با مقداری تاخیر نسبت به موسیقی سنتی ایرانی در حوزه موسیقی مناطق ایران وارد شد، چون بخش قابل توجهی از استادان این عرصه در نواحی ایران با روش نت نگاری برای ثبت مقام‌ها و نغمه‌ها آشنا نبودند، لذا با توجه به پیشینه بسیار کهن ساز تنبور و همچنین مقام‌های آن، ضرورت ثبت یک مجموعه کامل تحت عنوان فرهنگ تنبور که در آن هنر ساختن، نواختن، مقام‌ها و هر آنچه که پیرامون این ساز قابل ثبت باشد، به شدت احساس می‌شد که در نهایت یک گروه برای اقدام در این زمینه شکل گرفت و نتیجه تحقیقات و بررسی‌های این تیم پرونده «هنر ساختن، نواختن، مقام‌ها و فرهنگ تنبور» بود که در سال ۹۸ به ثبت ملی رسید و یکی از آرزوهای مهم زندگی من در این مسیر با ثبت ملی این پرونده محقق شد.

تحقیقات شما برای ثبت مقام‌ها و دیگر موارد مرتبط با تنبور از چه زمانی آغاز شد؟
رعنایی: تقریبا از آغاز دهه ۶۰ می‌توان گفت که این موضوع به یک دغدغه بسیار مهم برای من تبدیل شد و سرآغاز کاری بود که در سال ۹۸ به ثمر نشست، در این مسیر من از معلم‌های متعددی آموختم، هر کجا که می‌شنیدم مقامی وجود دارد که متفاوت از آموخته‌های من بود، برای شنیدن و ثبت و ضبط آن اقدام می‌کردم این مقام‌ها تنها محدود به مقام‌های رایج در منطقه صحنه و کرمانشاه نبود حتی مقام‌های منطقه لکستان که بخشی از آن در استان لرستان قرار دارد را بررسی و اجرا کردم.

با توجه به این که تنبور را بیشتر به عنوان یک ساز آیینی می‌شناسند، آیا این ساز برای حضور در اجراهای بزرگ یا به اصطلاح ارکسترال محدودیتی ندارد؟
رعنایی: یک موضوع که در استفاده از تمامی سازها به خصوص در اجراهای ارکسترال باید مورد توجه قرار گیرد، توجه به ظرفیت‌های هر ساز است، همه اکنون در اجراهای ارکسترال از ساز تنبور هم به خوبی استفاده می‌شود و ترکیب‌های بسیار خوب و روح نواز از این ساز حتی در کنار بعضی سازهای غربی انجام شده است، لذا موضوع بسیار مهمی که در اینجا وجود دارد، استفاده بجا از ساز در اجراهای بزرگ و ارکسترال است و در این زمینه با وجود برخی دیدگاه‌ها که محدودیت‌هایی را برای تنبور قائل می‌شوند، اما این ساز ظرفیت حضور در چنین فضاهایی را نیز به خوبی دارد و با ترکیب بندی مناسب می‌توان از صدای خاص تنبور هم در چنین اجراهایی استفاده کرد.

در شرایط امروز مهمترین دغدغه شما چیست؟
رعنایی: بدون شک یکی از دغدغه‌های مهم من و بخش عمده هنرمندانی که به صورت جدی در این عرصه حضور دارند، موضوع حمایت از تولیدات فاخر هنری است، متاسفانه فقدان یک ساختار منسجم در زمینه حمایت از تولید آثار فاخر باعث شده تا شاهد تولیدات نه چندان قوی در حوزه موسیقی باشیم و همین مسئله، زمینه تنزل ذائقه هنری جامعه به دلیل تولید پرحجم آثار ضعیف را درپی دارد، در حالی که بحث فرهنگ امروزه از موضوع‌های بسیار مهم برای تصمیم‌سازان جامعه است، انتظار می‌رود، در چنین شرایطی با حمایت بخش‌های مختلف از تولید آثار فاخر ، زمینه ارتقاء ذائقه هنری جامعه بیش از پیش فراهم شود.

اجرای یاوران مسم استاد یحیی رعنایی را در ادامه ببینید و بشنوید